اسنادی از بخشش فدک به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در میراث روایی مکتوب اهل سنت

 تشکیل سقیفه و غصب فدک

با نگاهی به تاریخ پر فراز و نشیب اسلام و با تفکر در حوادث و جریان های سیاسی که بعد از رحلت جانکاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به وقوع پیوست، می توان به دو حادثه مهم اشاره کرد که خود سرمنشأ جریانات سیاسی متعدد در تاریخ اسلام بوده است؛ یکی واقعه تلخ تشکیل سقیفه و غصب خلافت و دیگری دستبرد به اموال دخت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و غصب فدک، قطعه زمینی که هدیه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بر فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بود.

در این نوشتار ضمن معرفی باغ فدک، به بیان اسنادی در بخشش آن توسط رسول خدا به دختر گرامیشان از منابع اهل سنت خواهیم پرداخت

فدک عطیه  الهی

قبل از بیان هر نکته و مطلبی لازم است توضیح مختصری در خصوص ماهیت و چیستی فدک بیان شود؛ فدک یکی از آبادی های یهودی نشین و دارای نخلستان های قابل توجه در نزدیکی خیبر بود که در سال هفتم هجری و پس از فتح خیبر بدون جنگ در اختیار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار گرفت، در واقع بعد از فتح خیبر، که دژی مستحکم و قوی بود، یهودیان اهالی فدک و مناطق اطراف آن متوجه ضعف خود شدند و توان مقابله و ایستادگی در برابر سپاه اسلام را در خود مشاهده نکردند، به همین جهت با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از در صلح وارد شدند، كه نصف سرزمین آنها اختصاص به پیامبر داشته باشد و نصف دیگر از آن خودشان، و در عین حال كشاورزى سهم پیامبر به عهده آنها باشد و سرزمین فدک را به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هدیه کردند.[۱]

در فقه اسلامی این چنین اموالی که بدون جنگ در اختیار پیامبر قرار گرفته، جزء اختصاصات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می باشد، و ایشان به هر شکل که مصلحت بدانند، می توانند در آن تصرف داشته باشند.

خدای متعال در خصوص این چنین اموالی می فرماید: «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِكابٍ وَ لكِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى‏ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ؛[حشر، آیه۶] و آنچه را خدا از آنان[یهود] به رسولش بازگردانده(و بخشیده) چیزى است كه شما براى به دست آوردن آن (زحمتى نكشیدید،) نه اسبى تاختید و نه شترى ولى خداوند رسولان خود را بر هر كس بخواهد مسلّط می ‌‏سازد و خدا بر هر چیز توانا است!.» 

هر چند فدک در ابتدا به رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) هدیه شده بود، و کتب تاریخی نیز به این مطلب اعتراف کرده اند، ولی آنچه مسلم و قطعی است، این است که، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در زمان حیات خود این زمین و باغ را به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) هدیه کرده است، از این رو انتقال مالکیت این سرزمین از طریق هدیه صورت گرفته است نه از طریق ارث.

مفسران قرآن ذیل این آیه شریف این چنین بیان داشته اند: «این آیه حكم غنائم بنى نضیر را بیان مى‏ كند، و در عین حال روشنگر یك قانون كلى در زمینه تمام غنائمى است كه بدون دردسر و زحمت و رنج عائد جامعه اسلامى مى ‏شود كه در فقه اسلامى به عنوان “فى‏ء” یاد شده است.

در تمام مواردى كه براى به دست آوردن غنیمت هیچ جنگى رخ ندهد، غنائم در میان جنگجویان تقسیم نخواهد شد، و به طور كامل در اختیار رئیس مسلمین قرار مى‏ گیرد، او هم با صلاح دید خود در مصارفى كه در آیه بعد مى ‏آید مصرف مى ‏كند.» [۲]

اعتراف محققان و تاریخ نویسان

تاریخ نویسان بزرگ شیعه و سنی بدون هیچ گونه اختلافی به این موضوع اذعان و اعتراف دارند که سرزمین فدک بدون هیچ گونه جنگ و درگیری توسط یهودیان فدک به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هدیه داده شده است. برای نمونه ابن هشام در تاریخ خود این چنین بیان می دارد: «فَکَانَتِ فَدک لِرسُولِ الله صلی الله علیه و اله و سلم خَاِلصه لَه لِاَنه لَم یوجف علیها بخیل و لارکاب؛[۳] پس فدک به طور کامل برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)بود که اسب و استری بر آن نتاخت.»

بخشش فدک به فاطمه(سلام الله علیها) در میراث روایی مکتوب اهل سنت

هر چند فدک در ابتدا به رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) هدیه شده بود، و کتب تاریخی نیز به این مطلب اعتراف کرده اند، ولی آنچه مسلم و قطعی است، این است که، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در زمان حیات خود این زمین و باغ را به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) هدیه کرده است، از این رو انتقال مالکیت این سرزمین از طریق هدیه صورت گرفته است نه از طریق ارث، منابع اهل سنت نیز به این موضوع اذعان و اعتراف دارند: برای نمونه به چند روایت در این خصوص اشاره می‌کنیم: برای نمونه سیوطی در تفسیر خود از ابو سعید خُدری نقل می کند: لما نزلت «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّه؛[اسراء، آیه ۲۶] و حقّ نزدیكان را بپرداز،»  اَعطی رسول الله(صلی الله علیه و آله) فاطمه فدکا؛[۴] هنگامی که آیه ۲۶ اسراء نازل شد، رسول خدا فدک را به فاطمه بخشید.»

صاحب کتاب ینابیع الموده نیز می نویسد: زمانی که آیه ۲۶ سوره اسراء نازل شد، نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) فاطمه را خواست و فدک را به او عطا کرد، و گفت این قسمتی است که خداوند برای تو و [نسل] پس از تو قرار داده است.[۵] حاکم حسکانی نیز در شأن نزول آیه ۳۸ سوره روم« فَآتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّه»، مشابه همین مطلب را نقل کرده است.[۶]

فدک یکی از آبادی های یهودی نشین و دارای نخلستان های قابل توجه در نزدیکی خیبر بود که در سال هفتم هجری و پس از فتح خیبر بدون جنگ در اختیار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار گرفت، در واقع بعد از فتح خیبر، که دژی مستحکم و قوی بود، یهودیان اهالی فدک و مناطق اطراف آن متوجه ضعف خود شدند و توان مقابله و ایستادگی در برابر سپاه اسلام را در خود مشاهده نکردند، به همین جهت با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از در صلح وارد شدند، كه نصف سرزمین آنها اختصاص به پیامبر داشته باشد و نصف دیگر از آن خودشان، و در عین حال كشاورزى سهم پیامبر به عهده آنها باشد و سرزمین فدک را به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هدیه کردند

فدک هدیه خدا به فاطمه(سلام الله علیها)

از مطالب و نکاتی که مفسران و محققان اهل سنت و شیعه در خصوص آیات قبل بیان داشته این مطلب استفاده می شود که پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) فدک را به فرمان الهی به دختر خود فاطمه زهرا(سلام الله علیها) هدیه کرده است، این نکته را مطالب پیشین تأیید می کند، علاوه بر آن علامه طباطبایی نیز در ذیل آیات ۷ سوره مبارکه حشر، به نکات بسیار مهمی اشاره می کنند: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ …»[حشر، آیه۷]

از ظاهر این آیه بر مى ‏آید كه مى‏خواهد موارد مصرف فى ‏ء در آیه ششم «سوره حشر» را بیان كند. و «فى‏ ء» در آن آیه را كه خصوص «فى ‏ء» بنى النضیر بود به همه فى ‏ء هاى دیگر عمومیت دهد:

۱-«فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ”»: یعنى قسمتى از فى‏ء مخصوص خدا و قسمتى از آن مخصوص رسول خدا است. و منظور از اینكه گفتیم مخصوص خداست، این است كه باید زیر نظر رسول خدا (صلی الله علیها و آله) در راه رضاى خدا صرف شود.

۲- «وَ لِذِی الْقُرْبى»: منظور از ذى القربى، ذى القرباى رسول خدا و دودمان آن جناب است، و معنا ندارد كه ما آن را به قرابت عموم مؤمنین حمل كنیم.[۸]

سخن آخر:

خدای متعال بعد از بیان موارد مصرف «فیء» با تأکید دوباره همگان را ملزم به رعایت این دستور الهی نموده، و از عواقب تمرد و سرپیچی از آن برحذر می دارد: «وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ؛[حشر، آیه۷] آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگیرید (و اجرا كنید)، و از آنچه نهى كرده خوددارى نمایید و از (مخالفت) خدا بپرهیزید كه خداوند كیفرش شدید است!.»، هر چند که مسلمانان آن دیار این فرمان الهی را زیر پا گذاشتند، و توجهی به امر الهی ننمودند و حق فاطمه را غصب کردند.

غصب فدک؛ ثمره رفراندوم یا استبداد؟!

پی نوشت ها: 

[۱]. ابن طاووس، على بن موسى، الطرائف(ترجمه داود إلهامى)، ص۳۹۲؛ مجموعه مقالات، فدک، جمعی از نویسندگان، پژوهش کرده حج و زیارت، ص۷٫

[۲]. تفسیر نمونه، ج‏۲۳، ص۵۰۳٫ ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏۱۹، ص۲۰۳٫

[۳]. سیره ابن هشام، ج۳،  ص۳۶۸٫ به همین مضموم تاریخ ابن کثیر، ج۴، ص۳۸۴؛ مغازی واقدی، ج۲، ص۷۰۶٫

[۴].تفسیر سیوطی، ص۳۶۴٫

[۵].ینابیع الموده، ص۴۳۹٫

[۶]. شواهد تنزیل، ج۱، ص۵۷۰٫

[۸]. ترجمه المیزان، ج‏۱۹، ص: ۳۵۲