مهمترین ویژگی ها و اهمیت کتاب شریف الغدیر چیست؟
پیش و پس از الغدیر کتابهای دیگری در بارۀ امامت بوده اند و خواهند بود. دربارۀ کتابهای آینده فعلا سخنی نداریم. ولی کتابهای گذشته، امامت را عمدتاً در بستر حدیثی یا کلامی یا تلفیقی از این دو رویکرد بررسی کرده بودند. انصافا در نوع خود شاهکارهایی آفریدند. کارهایی مثل: ضیاء العالمین (مولی ابوالحسن شریف عاملی)، احقاق الحق (شهید قاضی نورالله شوشتری)، دلائل الصدق (شیخ محمدحسن مظفر)، المراجعات (سید شرف الدین عاملی)، تعلیقات احقاق الحق (آیة الله مرعشی)، عبقات الانوار (میر حامد حسین هندی)، غایة المرام (سید هاشم بحرانی) فقط نمونه هایی از این مجموعه اند که هر یک در نوع خود شاهکاری است و گفتارهایی می طلبد. اما ابتکار الغدیر، پیگیری امامت در بستر ادبیات عرب است (اعم از شاعران شیعه امامی و زیدی و سنی با مذاهب مختلف و مسیحی و …) که البته با مباحث علمی حدیثی و تاریخی و کلامی و فقهی و کتابشناسی و تراجم نگاری در آمیخته و منظومه ای زیبا و ابتکاری تحویل داده است.
در مورد زحماتی که نویسنده برای مستندکردن مطالب خویش تحمل کرده است توضیح بفرمایید.
پژوهشگر امروزی که در دنیای انفجار اطلاعات و فضای دسترسی باز به همه گونه منابع با راهیابی آسان به کتابهای خطی و چاپی شرق و غرب عالم زندگی می کند، باید به مدد مطالعات تاریخی و نشستن پای صحبت های پیرمردان وادی تحقیق تا حدی خود را به دنیایی ببرد که:
- بیشتر منابعی که امروز چاپ شده و حتی الکترونیک در دسترس است، آن زمان خطی بود و فهرست های نسخه های خطی به این صورت در اختیار نبود، یعنی نه تنها اصل کتاب در اختیار نبود، که خبر آن را فقط معدودی از محققان داشتند.
- کتابخانه های عمومی به معنای فعلی چندان زیاد نبود و شمار زیادی از منابع مهم در تملک افراد و خاندانها بود با دشواری های دستیابی به آنها که در ضمن خاطرات گذشتگان می شنویم و گاهی به قدری سخت می نماید که باور آن مشگل می آید.
- امروز کمتر محقق مستقلی می توان یافت که وابسته به یک مرکز یا دانشگاه یا حوزه علمیه ای نباشد، بلکه کمتر پژوهشی بدون چنین حمایتی قابل تصور است. حال بنگرید به تنی تنها که خود یک امت بود. با آن همه سفرهای تحقیقی و تبلیغی و …
- امروز در مورد پژوهش می گویند: یا جمعی است یا اگر فردی است، به تنزل و سطحی گرایی سقوط کرده است. اما در مورد الغدیر چنین نیست: هم یک تنه انجام شده و هم ژرفایی مباحث آن پس از گذشت چند دهه هنوز قابل توجه است.
- بیشتر تحقیقات مبتنی بر نقل قول از منابعی است که محقق می آورد بدون اینکه به حواشی آن توجه کند. مثلا گاهی نویسنده ای مطلبی در جلد دوم کتابش می آورد، ولی در جلد پنجم کتابش آن را ضعیف می داند. وظیفۀ محقق امروز این است که به چنین حواشی توجه کند. فرزند دانشمند علامه امینی از قول پدر بزرگوارش برایم نقل کرد که تا زمانی که تمام یک دورۀ کتاب را نمی خواند (گاه تا بیست مجلد) یک جمله از آن نقل نمی کرد. این اهتمام و عمیق نگری را مقایسه کنید با نقلهای سطحی زنجیره ای از سایتها بدون دقت به اینکه مطلب نقل شده درست است یا نه. همین پدیده که یکی از عوامل کرامت سازی برای برخی شخصیتها شده است.
چه عاملی سبب شد تا علامه امینی به نوشتن این اثر روی بیاورد آیا قبل از آن کاری در مورد امامت صورت نگرفته بود؟
صائب می گوید:
یک عمر می توان سخن از زلف یار گفت
در بند آن مباش که مضمون نمانده است
امامت رکن اصلی حیات دینی و دنیایی انسان است. بنیانی فراتر از هر فرقه و دین و گرایش و رویکرد، که مبنای حیات طیبه به شمار است. لذا رویکردهای ابتکاری زیادی در آن راه دارد.
در پاسخ به سؤال اول گفتم که رویکرد ادبی به موضوع غدیر، ابتکار اصلی علامه امینی بود، رویکردی که هنوز جای آن در پژوهشهای امامتی کمتر دیده می شود.
وظیفه امروز محققان حوزه در تبیین و آگاهی بخشی به مقوله امامت و نحوه تعامل با اثاری مانند الغدیر چیست؟
متأسفانه فضای امروز حوزه و دانشگاه، به شدت درس محور است یعنی به جای اینکه پژوهش همراه با آموزش به عنوان دو بال ترقی علمی و دینی مطرح باشد، فقط مبتنی بر درسهای رایج است. در حالی که امامت رکن استوار دین است. محدث نوری در یکی از نامه های خود به میر حامد حسین صاحب عبقات الانوار می نویسد که اگر اشتغال من به کتاب مهم مستدرک الوسائل نمی بود، حق آن بود که من تمام وقت و امکانات خود را برای کمک به کار تو باید به کار می گرفتم زیرا مهمترین رکن دین همین بحث امامت است. این نکتۀ مغفول، همان است که امام رضا علیه السلام در خطبۀ جاودانۀ امامت می فرماید: «إنّ الإمامة اُسّ الإسلام النّامی و فرعه السامی». البته ما متأسفانه اهمیت مطلبی را درک نمی کنیم مگر هجومی بر آن ببینیم.
در بررسی های تاریخی می بینیم که مثلا پژوهش و نگارش مستقل در بارۀ حجاب، از زمانی آغاز شد که هجوم فرهنگ رضاخانی در برابر حجاب، این فرع فقهی را زیر سؤال برد. به عبارت دیگر، نداشتن فرهنگ آینده نگری سبب می شود که فردار را نبینیم و به سؤالهای مقدّر آینده نیندیشیم.
البته آثاری همانند آنچه در جواب سؤال اول ذکر شد، از این حکم مستثنی است. به هر حال، پژوهش در بارۀ امامت نباید منحصر به رفع شبهه یا پاسخهای موردی باشد. خوشبختانه در سالهای اخیر با تأسیس بنیاد امامت و پیگیری این مهم در چند عرصۀ همزمان (آموزش، پژوهش، تربیت، ترویج و …) تا حدّی در پر کردن این خلأ کوشیده است، ولی هنوز جای کارهای جدی تری هست.
قدری در مورد شخصیت علامه توضیح بفرمایید.
در مورد شخصیت علامه امینی کارهای جدی اندک و کارهای سطحی فراوانی انجام شده است.
آثار اساتیدی همچون محمدرضا حکیمی و علی ابوالحسنی و سید محمد صادق بحرالعلوم در شمار کارهای گروه اول است که با احساس مسئولیت نوشته شده است.
البته چهار فرزند علامه امینی که خوشبختانه همه دانشور و ولایی و ادامه دهندۀ راه پدر هستند (چه مرحوم شیخ رضا و مرحوم شیخ هادی و چه شیخ احمد و دکتر محمد) همه در یک مطلب متفق اند. و آن اینکه می گویند: از امینی کمتر بگویید، و بیشتر از آن از راهی بگویید که امینی خود را فدای آن کرد.
این عامل و عوامل دیگر سبب شده که کمتر در بارۀ شخصیت علامه امینی و جنبه های گوناگون آن سخن گفته شود.
به مقتضای اینکه این مصاحبۀ مکتوب در خبرگزاری قرآنی منتشر می شود، به جنبه های قرآن پژوهی علامه امینی اشاره می شود. در این راستا، اشاره می شود به کتاب «المقاصد العلیة فی المطالب السنیة» که علامه امینی در سالهای اقامت تبریز و اوائل ورود نجف نوشته است، زمانی که نگارش الغدیر را تازه آغاز کرده بود. این کتاب، شامل چهار رساله تفسیری است در تفسیر چهار آیه قرآنی. از این کتاب ارزشمند، تنها یک نسخه بر جای مانده بود که در اختیار یکی از شاگردان و دستیاران علامه امینی یعنی محقق کتابشناس مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی باقی مانده بود، در حالی که کمتر کسی از آن خبر داشت. فرزند محقق طباطبایی جناب دکتر سید محمد طباطبایی آن را تحقیق کرده و به سال ۱۳۹۲ منتشر کرد.
ترجمه فارسی این کتاب توسط بانوی فاضل دختر محقق طباطبایی انجام شده و ویرایش آن رو به اتمام است که در دست نشر است.
یکی از مباحث مهم این کتاب، بحث مهم عالم ذر است که علامه امینی مبتنی بر آیه ۱۷۲ سوره اعراف و حدود صد و پنجاه حدیث معتبر و مباحث تفسیری ارزشمند، به بررسی و نقد دیدگاههای تفسیری مفسران قدیم و جدید مانند سید مرتضی و شیخ مفید و طبرسی پرداخته است.
همزمان با نشر این کتاب، جلسه رونمایی مفیدی در قم برگزار شد و همزمان با آن مجموعه مقالات «امین شریعت» منتشر شد، چنانکه پس از آن نیز شماره ۳۸ فصلنامه سفینه ویژه علامه امینی به بازار آمد.
در هر دو منبع، مقالات مفیدی در باره علامه امینی و آثارش به ویژه کتاب المقاصد العلیه نوشته شده که اهل تحقیق می توانند به آن رجوع کنند.
به هر حال در حدیث شریف این مضمون آمده که معلم، در حکم پدر است و انسان باید در برابر او مانند پدر انجام وظیفه کند. امیدواریم این انجام وظیفه، اولاً منحصر به افراد خاصی نماند، و ثانیا به ایام مناسبتی و سالگرد و مانند آنها محدود نشود.
ثبت دیدگاه