چکیده:
ابن تیمیه مدّعی است که به اتفاق اهل حدیث و غیر اهل حدیث، روایت «ان فاطمة علیها السّلام احصنت فرجها فحرم الله ذریتها علی النار» دروغ است؛ اما این ادعا از دو جهت دارای اشکال است.
اولا این روایت در کتب متعدّد اهل حدیث که قبل از ابن تیمیه می زیستند و مورد تایید وی بوده اند، نقل شده و همچنین بعد از ابن تیمیه نیز این روایت را بزرگان اهل حدیث، در کتب متعدّد نقل کرده اند.
ثانیا به نصّ روایات متعدّد دیگری از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با مضمون حرمت آتش بر ذرّیه حضرت زهرا علیها السّلام، معلوم می‌شود که هیچ گونه ملازمه ای میان پاک دامنی و حرمت آتش بر ذرّیه آن حضرت وجود ندارد؛ چنان که برخی از بزرگان اهل سنت، به نفی ملازمه تصریح کرده و این روایت را مختصّ به فضائل حضرت زهرا علیها السّلام دانسته اند.
مقدمه
کسی که آشنایی مختصری با تاریخ زندگانی پیامبر(ص) و روایات ایشان دارد، به وضوح با مناقب و فضائل بی شمار حضرت زهرا(س) از لسان نبی مکرم اسلام(ص) مواجه می شود که در کتب فریقین، به صورت متعدد نقل شده است. مانند روایت مشهوری است که پیامبر(ص) فرمودند: «إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذريتها على النار»؛ فاطمه(س) پاک دامن است، پس خداوند آتش را بر ذریه او حرام کرد.
با اینکه این روایت مانند دیگر فضائل حضرت زهرا(س)، مورد قبول بزرگان اهل سنّت واقع شده، و در کتب متعدّد حدیثی نقل شده است، ولی ابن تیمیه مؤسس اندیشه های وهابیت، برخلاف سیره سلف، با بیان اشکالات واهی آن را مورد خدشه قرار داده است. به زعم ابن تیمیه این روایت در نظر اهل حدیث و غیر آنها، دروغ دانسته شده است.
این موضوع گرچه در بعضی کتاب ها که در نقد ابن تیمیه نوشته شده، (مانند کتاب سیری در منهاج السنة نوشته آیت الله سید علی حسینی میلانی)، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است؛ ولیکن این تحقیق به دنبال آن است که به تفصیل، درباره این موضوع و نقد سخن ابن تیمیه پاسخ دهد؛ چراکه ابن تیمیه خواسته این فضیلت بزرگ از فضائل حضرت زهرا(س) را مورد انکار بزرگان و عالمان اهل سنّت جلوه دهد و آن را به عنوان کذب و دروغ معرّفی نماید.
در ذیل، ضمنِ توضیح سخنان وی، آن را مورد نقد و بررسی قرار می دهیم.
روایت «إن فاطمة أحصنت فرجها»
یکی از مشهورترین روایات در میان منابع روایی فریقین، حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است، که مضمون آن عبارت است از اینکه خداوند به سبب پاک دامنی حضرت زهرا(س)، آتش را بر ذریه او حرام کرد. این روایت با دو عبارت از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است. در بعضی از روایات، معاوية بن هشام، از عمرو بن غياث، از عاصم، از زر، از عبدالله بن مسعود، از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است که:
«إن فاطمة احصنت فرجها فحرمها الله وذريتها على النار».[۱]
در برخی هم، عمرو بن غياث از طریق راویان فوق، از پیامبر اکرم(ص) روایات کرده است که:
«إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنْتَ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّيَتَهَا عَلَى النَّارِ».[۲]
در بعضی از روایات نیز آمده: [۳]
«إِنَّ فَاطِمَةَ(س) أَحْصَنْتَ فَرْجَهَا فحرمها الله وذريتها على النار».
اشکالات ابن تیمیه بر روایت
ابن تیمیه در کتاب منهاج السنة در رد علامه حلی می گوید:
«والحديث الذي ذكره عن النبي(ص) عن فاطمة هو كذب باتفاق أهل المعرفة بالحديث، ويظهر كذبه لغير أهل الحديث [أيضا]، فإن قوله: إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذريتها على النار؛ يقتضي أن إحصان فرجها هو السبب لتحريم ذريتها [على النار] وهذا باطل قطعا، فإن سارة أحصنت فرجها، ولم يحرم الله جميع ذريتها على النار»؛[۴] حدیثی که از پیامبر(ص) درباره فاطمه(س) نقل شده است، به اتفاق حديث شناسان، دروغ است. برای کسانی هم که اهل حدیث نیستند، دروغ بودن آن امری آشکار است؛ چراکه اقتضای روایت این است که پاک دامنی سبب تحریم ذریه بر آتش شود و حال آنکه این سخن باطل است؛ زیرا “ساره” نیز دامن خود را حفظ كرد، ولیکن خداوند تمام ذريه اش را بر آتش حرام نكرد.
وی در ادامه به صفيه عمّه پيامبر(ص) اشاره می کند و می گوید: او هم دامن خود را حفظ كرد ولی در ذريه او نيكوكار و ستمگر هر دو با هم وجود دارند. وی می نویسد:
زنانی كه دامن خود را حفظ كرده اند بی شمارند و كسى جز خداوند عددشان را نمى داند. فرزندان آنها برخى نيكوكار و برخى فاجرند، پاره اى مؤمن و پاره اى كافراند؛ پس برتری فاطمه(س) به خاطر پاکدامنی او نيست؛ بلكه آن حضرت، در اين امر، با اكثر زنان مؤمن شريک است.[۵]
اشکال ابن تیمیه در دو سخن خلاصه می شود: اول اتفاق اهل حديث در دروغ بودن روایت؛ دوم، کذب خواندن مدلول روایت که پاک دامنی موجب رهایی از آتش بشود. هر کدام از این شبهات به صورت جداگانه مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.
- نقد و بررسی دروغ بودن حدیث در نظر اهل حدیث
اینکه ابن تیمیه این روایت را به اتفاق اهل معرفت به حدیث، دروغ می پندارد، به دلایل ذیل سخنی خلاف واقع است.
اول: نقل روایت در کتب متعدّد روایی
این روایت در کتب علمای بزرگ اهل حدیث که قبل از ابن تیمیه می زیستند و در جوامع روایی بزرگانی که بعد از ابن تیمیه زیسته اند، وجود دارد. در ادامه هر کدام از این موارد، به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می گیرد.
الف) نقل روایت در کتب اهل حدیث قبل از ابن تیمیه
این روایت در جوامع روایی متعدّدی که مؤلفان آنها جزء اهل معرفت به حدیث محسوب می شوند و معرفت حدیث شناسی آنان در نزد ابن تیمیه مسلّم و ثابت شده، ذکر گردیده که در اینجا به برخی از این کتب اشاره می کنیم.
أحمد بن عمرو البزار (۲۹۲ هـ)، در کتاب مسند البزار[۶] این روایت را ذکر کرده است. بزّار یکی از محدّثین بزرگ اهل سنّت و صاحب مسند الکبیر می باشد و ذهبی عناوین «الشيخ، الإمام، الحافظ الكبير» را در مورد او ذکر کرده است.[۷] ابن تیمیه بزار را جزء علمای حدیثی دانسته که دارای قدر و منزلت و صداقت و دیانت هستند و از کتابش به عنوان کتاب روایی یاد کرده است.[۸] ابن تیمیه مکرّراً در تألیفاتش به کتاب بزار استناد می کند.[۹]
سلیمان طبرانی (۳۶۰ هـ)، در کتاب المعجم الکبیر[۱۰] نیز این روایت را نقل کرده است. طبرانی از حفّاظ و بزرگان در علم حدیث است. ابن ابی یعلی در طبقات الحنابله در مورد او می نویسد: «وکان أحد الأئمة والحفاظ فی علم الحدیث وله تصانیف مذکورة و آثار مشهورة من جملتها المعجم الکبیر والأوسط والأصغر».[۱۱] ذهبی هم از او با عناوینی مانند «الإمام، الحافظ، الثقة، الرحال، الجوال، محدث الإسلام» یاد می کند.[۱۲]
ابن تیمیه نیز او را از علمای حدیث و اهل معرفتی که خدا با آنها دین را حفظ کرده و می توان عقاید را از آنها یاد گرفت، ذکر می کند؛[۱۳] همچنین ابن تیمیه او را از کسانی که به احوال رسول خدا(ص) اعلم از دیگران است، می داند.[۱۴]
أحمد بن عدی جرجانی (۳۶۵ق)، در کتاب الکامل فی ضعفاء الرجال نیز این روایت را ذکر کرده است.[۱۵] وی یکی از محدثین بزرگ محسوب می شود. او در این کتاب، در ذیل هر راوی، احادیثی را ذکر کرده است. ذهبی در مورد ابن عدی و کتابش می گوید: «كان مصنفا حافظا، له كتاب “الكامل في معرفة الضعفاء” في غاية الحسن»؛[۱۶] و یا درباره وی گفته اند: «كان حافظا متقنا، لم يكن في زمانه مثله، تفرد بأحاديث وهب منها لابنيه: عدي، وأبي زرعة، وتفردا بها».[۱۷] ابن تیمیه ابن عدی را جزء علمای حدیثی دانسته که صداقت، امانت، علمیّت و خبره بودنش مسلّم است. ابن تیمیه وی را در علم جرح و تعدیل، عالم و عادل ذکر کرده و از کتابش به عنوان کتاب روایی یاد کرده است.[۱۸] ابن تیمیه به احادیثی که در کتاب او آمده استناد می کند و در برخی موارد بر صحت آن تصریح دارد.[۱۹]
جرجانی اگرچه روایت محلّ بحث را در ذیل نام «عُمَر بْنِ غِيَاث» ذکر کرده و او را ضعیف می داند، اما در پایان می نویسد که این روایت به غیر عمر بن غیاث، از عاصم نیز نقل شده است.[۲۰]
علی بن عمر دارقطنی (۳۸۵ق)، در کتاب العلل الواردة في الأحاديث النبوية نیز این روایت را نقل کرده است.[۲۱] او صاحب کتاب السنن و از محدثین بزرگ اهل سنّت می باشد. ابن تیمیه او را در شمار طرق علم و عالم ترین افراد به احوال رسول خدا(ص) می داند؛[۲۲] همچنین او را از علمای حدیث و از اهل معرفتی که خدا با آنها دین را حفظ کرده و می توان عقاید را از آنها یاد گرفت، ذکر کرده است.[۲۳] ابن تیمیه دارقطنی را جزء علمای حدیثی دانسته که صداقت، امانت، علمیّت و خبره بودنش مسلّم است. او دارقطنی را در علم جرح و تعدیل، عالم و عادل ذکر کرده و از کتابش به عنوان کتاب روایی یاد کرده است؛[۲۴] بنابراین نقل روایت در کتاب دارقطنی، نشان دهنده کذب نبودن روایت می باشد.
حاكم نيشابورى (۴۰۵ هـ)، در کتاب المستدرك على الصحيحين هم این روایت را آورده است؛[۲۵] وی یکی از محدّثان بزرگ اهل سنّت و کتاب مشهورش مورد استناد بزرگان است؛ حتی ابن تیمیه مکرّراً در تألیفاتش بر کتاب حاکم استناد و از آن با عنوان «الحاکم فی صحیحه» یاد کرده[۲۶] که نشانه اهمیت کتاب نزد اوست. ابن تیمیه حاکم نیشابوری را از طرق علم دانسته و جزء کسانی معرفی کرده که بر احوال پیامبر(ص) اعلم از دیگران هستند. [۲۷] ابن تیمیه او را جزء کسانی می داند که به احوال راویان حدیث شناخت دارند.[۲۸] حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک، علاوه بر ذکر روایت مورد بحث ما، آن را «صحيح الإسناد» بیان کرده است.[۲۹]
ابونعيم اصبهانی (۴۳۰ هـ)، در کتاب فضائل الخلفاء الأربعة، در باب «مَا تَفَرَّدَتْ بِهِ فَاطِمَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا»،[۳۰] این روایت را ذکر کرده است. ابن تیمیه او را از علمای حدیث و در زمره اهل معرفتی که خدا با آنها دین را حفظ کرده و می توان عقاید را از آنها یاد گرفت می داند.[۳۱]ابو نعيم اصبهانی از محدثین و حفاظ بزرگ و مورد اعتماد ابن تیمیه و اهل حدیث است و برای این مطلب همین کافی است که افرادی، روایات ابونعیم را قبول نداشتند و در این مورد از ابن تیمیه سؤال کردند. او در جواب آنان نامه ای نوشت و ابونعیم و کتاب هایش را مدح کرد. او در نامه می نویسد:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَبُونُعَیمٍ أَحْمَد بْنُ عَبْدِاللَّهِ الأصبهانی صَاحِبُ کتَابِ حِلْیةِ الْأَوْلِیاءِ و… فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ و… وَ غَیرِ ذَلِک مِنْ الْمُصَنَّفَاتِ مِنْ أَکبَرِ حُفَّاظِ الْحَدِیثِ وَ مِنْ أَکثَرِهِمْ تَصْنِیفَاتٍ وَ مِمَّنْ انْتَفَعَ النَّاسُ بِتَصَانِیفِهِ وَ هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یقَالَ لَهُ ثِقَةٌ؛ فَإِنَّ دَرَجَتَهُ فَوْقَ ذَلِک».[۳۲]
به جز این کتب مذکور، در کتب علمای دیگر از اهل سنت که قبل از ابن تیمیه زندگی می کردند نیز، این روایت ذکر شده است که برای تأیید سخن به برخی از آنها اشاره می شود:
بغدادی (ابن شاهين ۳۸۵ق)، فضائل فاطمة بنت رسول الله۶،[۳۳] عبدالملک بن محمد خركوشی (۴۰۷ق)، در کتاب شرف المصطفى،[۳۴] تمام بن محمد رازی (۴۱۴ق)، در کتاب الفوائد،[۳۵]علی بن محمّد ابن المغازلی (۴۸۳ق)، در کتاب مناقب أمير المؤمنين علي بن أبي طالب%،[۳۶] ابن عساکر (۵۷۱ق)، در کتاب تاريخ دمشق،[۳۷] محب الدين طبری (۶۹۴ق)، در کتاب ذخائر العقبى في مناقب ذوى القربى، ابن منظور، (۷۱۱ق)، در کتاب مختصر تاريخ دمشق،[۳۸] همه شان از کسانی هستند که به این روایت اشاره کرده اند.
ب) نقل روایت در کتب اهل حدیث بعد از ابن تیمیه
بعد از ابن تیمیه نیز علمای اهل حدیث و کسانی که از بزرگان محدثین محسوب می شوند، این روایت را در کتب خود آورده اند. يوسف بن عبدالرحمن مزی (۷۴۱ق)، در تهذيب الكمال في أسماء الرجال،[۳۹] بوصيری كنانی (۸۴۰ق)، در إتحاف الخيرة المهرة بزوائد المسانيد العشرة،[۴۰] مقريزی (۸۴۵ق) ، در کتاب إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع،[۴۱] ابن حجر عسقلانی(۸۵۲ق)، در کتاب إتحاف المهرة بالفوائد المبتکرة من أطراف العشرة[۴۲] و لسان الميزان،[۴۳] سيوطی (۹۱۱ق)، در کتاب الفتح الكبير في ضم الزيادة إلى الجامع الصغير،[۴۴] صالحی شامی (۹۴۲ق)، در کتاب سبل الهدى و الرشاد،[۴۵]
هيتمی (۹۷۴ق)، در کتاب الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقة،[۴۶] متقی هندی (۹۷۵ق)، در کتاب کنز العمال[۴۷] و زرقانی (۱۱۲۲ق)، در کتاب شرح الزرقاني على المواهب اللدنية[۴۸] از کسانی هستند که در کتاب هایشان به این روایت اشاره کرده اند.
ثانیا: تأیید عام روایت از منظر اهل حدیث
اکثر علمایی که در کتب خود این روایت را آورده اند، در مقام جرح و تعدیل نبوده اند که به ضعف یا صحت حدیث تصریح کنند و فقط برای اثبات مطلب و معرفی شخص، آن را آورده اند؛ مثلاً صاحبان معاجم مثل صاحب المعجم الکبیر،[۴۹] و یا دیگران،[۵۰] این روایت را نقل کرده و مقصودشان معرفی حضرت فاطمه(س) بوده است. کسی که روایت را در کتاب خود برای اثبات مطلبی می آورد، غالباً می خواهد نشان دهد که روایت را قبول دارد و درصدد اثبات چیزی به وسیله آن است؛ چنان که خود ابن تیمیه بر این مطلب تصریح می کند و بعد از نقل حدیثی از کتاب حلیة الاولیاء در مورد وجود غوث در هر زمان می گوید:
روش اهل حدیث بر این بود که این نوع احادیث را که می دانند مجعول و کذب است، نقل نمی کنند؛ به دلیل حدیث صحیح پیامبر(ص) که فرمود: هرکس حدیثی را که می داند کذب است، نقل کند، پس او نیز یکی از دروغ گویان است.[۵۱]
با توجه به این سخن از ابن تیمیه، و با توجه به نقل روایت محلّ بحث در کتب متعدد روایی، مدّعای وی مبنی بر کذب بودن روایت در نگاه اهل حدیث، به خوبی روشن می شود؛ چراکه قطعا کسی از اهل حدیث این روایت را دروغ ندانسته است؛ بنابراین اهل حدیث در کتب متعدد به نقل آن پرداخته اند.
ثالثا: تایید خاص و کذب نبودن روایت در نگاه اهل حدیث
با این که روایت محل بحث، در کتب متعدد روایی نقل شده است، اما هیچ کس از اهل حدیث معتقد به کذب بودن این روایت نیست؛ بلکه نهایتا برخی معتقد به ضعیف بودن آن شده اند که البته این مسأله با توجه به دیگر شواهدی که ذکر می گردد، حل می شود. در ذیل، نظر بعضی از بزرگان در ارتباط با روایت فوق ذکر می گردد.
چنان که بیان شد، حاکم نیشابوری روایت را «صحيح الإسناد» دانسته، که بخاری و مسلم آن را ذکر نکرده اند.[۵۲]
بعضی نیز مانند صالحی شامی معتقدند که سند روایت قریب به حسن است و حُکم به وضع کردن آن خطا است. وی معتقد است که اسناد روایت طبرانی که از طریق ابن عباس نقل شده است، ثقه می باشد.[۵۳]
مزی با عبارت «روایت کردیم» به ذکر روایاتی در فضیلت حضرت زهرا(س) (از جمله روایت فوق) پرداخته و در پایان می گوید: «ومناقبها وفضائلها كثيرة جدا رضي الله عنها وأرضاها».[۵۴]
برخی از بزرگان این روایت را ذکر کرده و درباره آن سخنی نگفته اند.
بعضی مانند مناوی به ضعیف بودن سند روایت تصریح کرده اند؛ اما با توجه به روایت بزار و طبرانی آن را حسن دانسته اند؛[۵۵] در ادامه مناوی تصریح می کند که آتش جهنم به حضرت زهرا(س) و فرزندان وی مطلقا حرام است.[۵۶]
هرچند حاکم حدیث را صحیح می داند، ولی ذهبی مُعتقد به ضعیف بودن روایت می باشد.[۵۷] علت تضعیف روایت در نگاه ذهبی، به دلیل مذهب راوی یعنی «عمر بن غياث» می باشد. وی در ذیل احوالات «عمر بن غیاث» با نقل روایت فوق می نویسد: «هذا حديث منكر بمرة، سمعه أبوكريب من معاوية، فالآفة عمرو»؛[۵۸] این حدیث منکر و ناشناخته است، و آن را ابوکریب از معاویه شنیده است، و مشکل در این روایت عمرو است. وی در کتاب دیگرش او را با مذهب شیعه معرفی کرده است.[۵۹]
البته عمرو در نظر دارقطنی نیز ضعیف محسوب شده است؛ اما استناد تضعیف مرتبط با مذهب اوست؛ چراکه وی از بزرگان شیعه محسوب می شود.[۶۰]
عقیلی و بزّار اشکالی بر این فرد ندارند. فقط عقیلی گفته است: در این روایت نظر و بحثی است. بزّار نیز گفته: از عمرو پیروی نشده است.[۶۱]
بر فرض اینکه بپذیریم تضعیف روای از ناحیه مذهبش، موجب جرح وی بشود، اما این مسأله موجب کذب بودن روایت نمی شود؛ چنان که ابن تیمیه این ادّعای واهی را کرده است.
رابعا: نقل روایت با طرق دیگر در کتب روایی و تاریخی
این روایت از طرق دیگری نیز در منابع روایی ذکر شده است؛ چنان که خطیب بغدادی در شرح حال امام جواد(ع) می نویسد:
حافظ ابونعيم از احمد بن اسحاق از ابراهيم بن نائله نقل می کند که جعفر بن محمد بن يزيد، می گوید: در بغداد بودم که محمد بن منذر بن مهریز به من گفت: می خواهی تو را پيش فرزند رضا ببرم؟ گفتم: آری. او من را پیش حضرت برد، سلام کردیم، نشستیم. وی از امام درباره حديث نبویِ “إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذريتها علی النار” پرسيد؟ آن حضرت فرمودند: این حدیث به حسن و حسين’ اختصاص دارد.[۶۲]
زرقانى به صحّت روایت در بین عالمان حدیث تصریح کرده و می نویسد: حديث را ابويعلى و طبرانى و حاكم نیشابوری نقل كرده و صحّتش را بر روايت ابن مسعود پذيرفته و شواهدى بر صدق آن دارند.[۶۳]
مدلول روایت فوق نیز نشان دهنده شهرت این حدیث در آن عصر بوده است؛ چراکه راوی از صحّت آن نپرسیده است؛ بلکه سوال راوی تنها از ذریه بوده که چه کسانی را شامل می شود.
صاحب کتاب شرف المصطفى نیز بعد از بررسی سند روایت محل بحث، به بیان مُراد از ذریه می پردازد، و بیان می کند که امام جواد(ع) و همچنین بعضی از علما مثل ابن جوزی، مُراد از ذریه را امام حسن و امام حسين(ع) بیان کرده اند. وی در ادامه بیان می دارد: وجوهی که علما برای تفسیر ذریه بیان کرده اند، دلالت می کند که آنها اصل روایت را پذیرفته اند؛ بنابراین فرض بر اینکه سند روایت مورد قبول نباشد، ولی اتفاق علما نشان دهنده آن است که مدلول روایت مورد اتّفاق آنها می باشد.[۶۴]
مورّخین نیز مضمون روایت فوق را در داستان زید بن موسى الكاظم(ع) نقل کرده اند. زید بعد از جنایاتی که انجام داده بود، توسط مأموران مأمون دستگیر شد و مأمون دستور داد او را نزد امام رضا(ع) ببرند. امام با دیدن زید، اعمال و رفتار و افکار برادرش را به شدت مورد نکوهش و انتقاد قرار داد. من جمله از سخنان حضرت(ع) این است که اگر گفتار برخی کوفیان، مبنی بر اینکه خداوند آتش جهنم را بر فرزندان حضرت فاطمه(س) حرام نموده است تو را مغرور کرده، پس بدان که این شأن، فقط مخصوص امام حسن و امام حسین(ع) است و شامل حال تو نمی شود.[۶۵]
هیتمی عالم اهل سنّت، بعد از نقل این داستان، به عظمت خاندان پیامبر(ص) اشاره می کند و می نویسد:
فتأمل ذلك فما أعظم موقعه ممن وفقه الله من أهل هذا البيت المكرم فإن من يتأمل ذلك منهم لم يغتر بنسبه ورجع إلى الله سبحانه عما هو عليه مما لم يكن عليه المتقدمون الأئمة من آبائه واقتدى بهم في عظم مآثرهم وزهدهم وعباداتهم وتحليهم بالعلوم السنية والأحوال العلية والخوارق الجلية أعاد الله من بركتهم وحشرنا في زمرة محبيهم آمين.[۶۶]
- دروغ بودن مدلول حدیث
ابن تیمیه در اشکال دوم خود نسبت به این روایت مدّعی است، مدلول روایت (که پاک دامنی حضرت زهرا(س) موجب رهایی ذرّیه اش از آتش جهنم بشود) در منظر غیر اهل حدیث هم دروغ می باشد. وی با مقایسه کردن بین فضائل حضرت فاطمه(س) و دیگر بانوان (مانند ساره و صفیه)، تحریم آتش بر ذریه را مورد خدشه قرار می دهد. ابن تیمیه بر این پندار است که زنان زیادی از خصلت پاک دامنی برخوردار بودند؛ ولیکن خداوند تمام ذريه آنها را بر آتش حرام نكرد؛ چراکه در ذريه آنها نيكوكار و ستمگر هر دو با هم وجود دارند؛ [۶۷] لذا به زعم ابن تیمیه روایت در نگاه غیر اهل حدیث دروغ می باشد.
نقد و بررسی
سخن ابن تیمیه نسبت به مدلول روایت، دارای اشکالاتی است که عبارتند از:
- عدم تلازم میان پاک دامنی و حرمت آتش بر ذرّیه حضرت زهرا(س)؛
اولا: هیچ گونه ملازمه ای در مسأله پاک دامنی حضرت زهرا(س) و حُرمت آتش بر ذرّیه آن حضرت وجود ندارد؛ بلکه حرام بودن آتش بر ذرّیّه آن حضرت، یکی از خصوصیّاتی است که خداوند متعال به ایشان عنایت کرده است. دلیل بر این سخن، روایات نبوی دیگری با مضمون (حرام بودن آتش بر فاطمه(س) و ذريه اش) می باشد، که در این زمینه وجود دارد. در ذیل به سه نمونه از آنها اشاره می کنیم؛
الف) روایاتی که در باب علّت نام گذاری صدیقه طاهره به فاطمه(س) از پیامبر(ص) نقل شده است؛ چنان که آمده است:
«إنما سميت فاطمة؛ لأن الله قد فطمها وذريتها عن النار يوم القيامة، أخرجه الحافظ الدمشقي»؛[۶۸] فاطمه به این دلیل فاطمه نام گذاری شد، که خداوند او و ذرّیّه اش را از آتش روز قیامت حفظ می کند، این روایت را حافظ دمشقی نقل کرده است.
همین مضمون از روایت را نیز ابن عساکر از روایت حضرت علی(ع) نقل کرده است.[۶۹]
زرقانی در شرح بر کتاب المواهب اللدنيّة، نسبت به روایت نام گذاری حضرت زهرا(س) می نویسد:
از ابن مسعود روایت شده است (اینکه فاطمه را فاطمه نامیدند) از طریق الهام از خدا به رسولش بوده. اگر تولد او قبل از زمان نبوت باشد و از طریق وحی بوده اگر تولدش بعد از آن صورت گرفته باشد، زیرا خدا او و ذریه او را روز قیامت از آتش باز گرفته است. “فطمها” از فطم یعنی منع و فطم الصبی از همان معنا گرفته شده (یعنی کودک را از شیر باز گرفتن)؛ اما نسبت به خود فاطمه(س) و دو فرزندش’، این بازگیری از آتش، به طور مطلق است و اما نسبت به دیگر فرزندان او آنچه از آنان جلوگیری شده، جاودان بودن در آتش است و این امر مانع آن نیست که برخی به خاطر تطهیر در آتش داخل شوند و این امر بشارتی به اهل بیت پیامبر(ص) است که آنها همه با مسلمانی، از دنیا می روند و هیچ کدام از آنها سرانجام کارشان به کفر منتهی نشود. شبیه آن چه شریف “سمهودی” در روایت شفاعت نسبت به کسانی که در مدینه بمیرند، گفته است؛ با اینکه عقیده به شفاعت برای هر کسی که مسلمان بمیرد قطعی است، یا می گوییم خداوند برای احترام فاطمه(س) گناه کاران را خواهد آمرزید و یا اینکه می گوییم خداوند آنان را موفق به توبه نصوح (بدون بازگشت به گناه) خواهد کرد، و تا هنگام مرگ هم که باشد، توبه آنها را می پذیرد. این روایت را حافظ دمشقی یعنی ابن عساکر نقل کرده است، و غسّانی و خطیب روایت کرده اند و می گوید: در اسناد آن افراد مجهول هستند. فاطمه(س) را به این دلیل فاطمه(س) خوانده اند که خداوند او را و دوستانش را از آتش قطع کرده است. در این روایت مژده عمومی برای هر مسلمانی است که او را دوست دارد و تأویلاتی که در بالا ذکر شد در این روایت نیز هست.[۷۰]
ب) طبرانی روایتی را از ابن عباس نقل کرده است که پیامبر(ص) درباره حضرت فاطمه(س) فرمودند:
«إن الله عز وجل غير معذبك، ولا ولدك».[۷۱]
ابن حجر هيتمی اسناد این حدیث را از ثقات دانسته است.[۷۲]
مناوی بعد از نقل روایت می نویسد: منظور از «ولد»، امام حسن و امام حسين۸، می باشند.[۷۳]
همچنین در برخی از روایات نیز از پیامبر(ص) نقل شده است:
«إن فاطمة حصنت فرجها، وإن الله عز وجل أدخلها بإحصان فرجها وذريتها الجنة».[۷۴]
ج) از عمران بن حصين نقل شده است که پیامبر(ص) درباره اهل بیت خود از خداوند درخواست کرد که هیچ یک از آنها داخل آتش جهنم نشوند؛ چنان که آمده است:
«عن عمران بن حصين رضى الله عنه قال قال رسول الله(ص) سألت ربى أن لايدخل النار أحدا من أهل بيتى فأعطاني ذلك».[۷۵]
ثانیا: علاوه بر روایات، بزرگان اهل سنّت نیز معتقدند، هیچ گونه ملازمه ای بین پاک دامنی و حُرمت آتش بر ذریه حضرت وجود ندارد؛ بلکه این مسأله اختصاص به صدیقه طاهره۳ دارد که دیگران از آن محروم هستند؛ چنان که علامه زرقانى در نفى اين ملازمه و فضیلت مختص به ایشان می گويد:
اينكه تحريم آتش، مترتب بر پاکدامنی شده است، از باب اظهار امتياز مقام او در اين وصف است. در ضمنِ روایت نیز اشاره اى به مريم بنت عمران شده و از حفظ عصمت دامن او هم ستايش به عمل آمده است؛ وگرنه ذريه فاطمه(س) به نصّ روايات ديگر نيز بر آتش حرامند.[۷۶]
مقریزی در کتاب إمتاع الأسماع، نقل می کند که بعضی به اختصاص داشتن این فضیلت برای حضرت زهرا(س) تصریح کرده اند.[۷۷]
- مُراد از ذریه، حسنین(ع) هستند.
با توجه به روایتی که خطیب بغدادی در شرح حال امام جواد(ع) ذکر کرده است،[۷۸] معلوم می شود که مُراد از ذریه، امام حسن و امام حسين۸ است؛[۷۹] چنان که برخی به این مسأله تصریح کرده اند؛[۸۰] بنابراین وجهی برای شبهه ابن تیمیه نمی ماند که مراد از ذریه در این روایت را تمام فرزندان ایشان دانسته است.
ابن تیمیه نیز به حدیث امام رضا(ع) نسبت به برادرش اشاره کرده و نتیجه می گیرد که در ذریه حضرت زهرا(س)، هم انسان های مطیع و هم غیر مطیع وجود دارد. طبق ادلّه ی کتاب و سنّت، انسان های مطیع و غیر مطیع به آنچه خداوند وعده داده است می رسند و جهنم نرفتن ذریّه حضرت زهرا(س) مخصوص انسان های مطیع است؛ [۸۱] به عبارت دیگر، ابن تیمیه می خواهد، روایت محلّ بحث را به گونه ای جلوه دهد که فضیلتی برای ذریّه صدّیقه طاهره۳ نباشد؛ چراکه با توجه به روایت امام رضا(ع)، حُرمت جهنم برای انسان های مطیع است و این همان مسأله ای است که کتاب و سنّت هم بر آن دلالت می کند.
در واقع باید گفت که اولا ابن تیمیه با پذیرفتن روایت حضرت رضا(ع)، ادّعای اولیّه خود مبنی بر کذب دانستن روایت را نقض کرده است؛ یعنی اگر بپذیریم که روایت حضرت رضا(ع)، فضیلتی برای حضرت زهرا(س) ثابت نکند، اما با کذب دانستن روایت پاک دامنی حضرت زهرا(س) که در مضمون آن وجود دارد در تعارض است.
ثانیا: ادّعای ابن تیمیه مبنی بر اینکه طبق نصوص آیات و روایات، انسان های مطیع و غیر مطیع، جزای اعمال خود را می بینند، سخنی صحیح است؛ ولیکن این به معنای آن نیست که انسان های گناه کار، همه بدون استثنا وارد جهنم می شوند؛ بلکه ممکن است پروردگار به دلایلی گروهی از آنها را ببخشد و به بهشت ببرد که ذریه حضرت زهرا(س) بودن می تواند یکی از آن دلایل باشد؛ بنابراین طبق روایت محلّ بحث، می توان نتیجه گرفت که خداوند ذریه غیر مطیع حضرت زهرا(س) را، به احترام ایشان عذاب نمی کند؛ چنان که بعضی از بزرگان اهل سنّت مانند زرقانی نیز بر این باور هستند. بعضی معتقدند که مراد از ذریه، علاوه بر امام حسن و امام حسين(ع)، شامل فرزندان آنها که مطیع خداوند هستند هم می شود. در صورت پذیرفتن این سخن نیز باز هم شبهه ابن تیمیه جایگاهی ندارد.[۸۲]
نتیجه
یکی از فضائل حضرت زهرا(س) روایت نبوی(ص) است، که فرمودند: «إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذريتها على النار». ابن تیمیه مدّعی است که به اتفاق اهل حدیث، این روایت دروغ است؛ ولیکن این روایت در کتب متعدد اهل حدیث، هم قبل از حیات ابن تیمیه و هم بعد از وی، در کتب متعدّد نقل شده است؛ اما بنابر دیدگاه شخصِ ابن تیمیه، اهل حدیث هیچ گاه روایت دروغ را نشر نمی دهند. علاوه بر اینکه این روایت در دیدگاه برخی از بزرگان اهل سنّت «صحيح الإسناد» و یا «حسن الإسناد» دانسته شده است.
اگرچه ابن تیمیه تلاش کرد که روایت را در نگاه غیر اهل حدیث هم کذب معرّفی کند، ولیکن این سخن با توجه به مضامین روایات نبوی(ع) دیگری که آتش را بر ذرّیّه حضرت زهرا(س) حرام دانسته است، در تعارض است. ضمن آن که علما و بزرگان اهل سنت معتقدند که این فضیلت، تنها اختصاص به فضائل صدیقه طاهره(س) دارد؛ بنابراین ادّعای کذب دانستن آن، سخنی بدون دلیل است.
منابع
ابن ابی یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابله، تحقیق: محمد حامد الفقي، بيروت: دارالمعرفة، بی تا.
ابن أبی شيبه، عبدالله بن محمّد، المصنّف في الأحاديث والآثار، تحقيق: كمال يوسف الحوت، ریاض: مكتبة الرشد، چاپ اوّل، ۱۴۰۹ق.
ابن مغازلی، علی بن محمّد، مناقب أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، تحقيق: أبوعبدالرحمن تركی بن عبدالله وادعی، صنعا: دارالآثار، چاپ اوّل، ۱۴۲۴ق.
ابن تيميه، احمد، اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة أصحاب الجحيم، تحقيق: ناصر عبدالكريم العقل، بیروت: دار عالم الكتب، چاپ هفتم، ۱۴۱۹ق.
ابن تيميه، احمد، الصارم المسلول على شاتم الرسول، تحقيق: محمد محی الدين عبدالحميد، عربستان: نشر الحرس الوطني السعودی، بی تا.
ابن تيميه، احمد، زيارة القبور والاستنجاد بالمقبور، ریاض: دار طيبة، بی تا.
ابن تيميه، احمد، مجموع الفتاوى، تحقيق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، مدینه: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، ۱۴۱۶ق.
ابن تيميه، احمد، منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة القدرية، تحقيق: محمد رشاد سالم، عربستان: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، چاپ اوّل، ۱۴۰۶ق.
ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، إتحاف المهرة بالفوائد المبتکرة من أطراف العشرة، تحقیق: مرکز خدمة السنة والسیرة بإشراف، زهير بن ناصر الناصر، مدینه: مجمع الملک فهد لطباعة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان الميزان، تحقيق: دائرة المعرف النظامية للهند، بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ دوّم،۱۳۹۰ق.
ابن عساکر، علی بن حسن، تاريخ دمشق، تحقيق: عمرو بن غرام عمروی، دمشق: دارالفكر للطباعة والنشر والتوزيع، ۱۴۱۵ق.
ابن منظور، محمّد بن مکرم، مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر، تحقيق: روحيه نحاس، عبدالحميد مراد، دمشق: دارالفكر للطباعة والتوزيع والنشر، چاپ اوّل، ۱۴۰۲ق.
ابو نعيم اصبهانی، احمد بن عبدالله، فضائل الخلفاء الأربعة وغيرهم، تحقيق: صالح بن محمد عقيل، مدینه: دارالبخاري للنشر والتوزيع، چاپ اوّل، ۱۴۱۷ق.
ابونعيم اصبهانی، احمد بن عبدالله، معرفة الصحابة، تحقيق: عادل بن يوسف عزازی، ریاض: دارالوطن للنشر، چاپ اوّل، ۱۴۱۹ق.
بزّار، احمد، مسند البزّار، تحقيق: محفوظ الرحمن زين الله، عادل بن سعد وصبری عبدالخالق شافعی، مدینه: مكتبة العلوم والحكم، چاپ اوّل، ۱۹۸۸م.
ابن شاهين بغدادی، عمر بن أحمد، فضائل فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه وسلم، تحقيق: بدر البدر، کویت: دار ابن الأثير، چاپ اوّل، ۱۴۱۵ق.
بوصيری كنانی، أحمد بن أبی بكر، إتحاف الخيرة المهرة بزوائد المسانيد العشرة، تحقیق: دارالمشكاه للبحث العلمی بإشراف أبوتميم ياسر بن إبراهيم، ریاض: دارالوطن للنشر، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
جرجانی، أحمد بن عدی، الكامل في ضعفاء الرجال، تحقيق: عادل أحمد عبدالموجود، علی محمد معوض، بیروت: الكتب العلمية، چاپ اوّل، ۱۴۱۸ق.
جريرى نهروانی، معافى بن زكريا، الجليس الصالح الكافي والأنيس الناصح الشافي، تحقیق: عبدالكريم سامی جندی، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
حاكم نيشابورى، محمّد، المستدرك على الصحيحين، تعليق: محمد بن أحمد ذهبى، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اوّل، ۱۴۱۱ق.
حاكم نيشابورى، محمّد، فضائل فاطمة الزهراء، تحقیق: علی رضا بن عبدالله بن علی رضا، قاهره: دارالفرقان، چاپ اوّل، ۱۴۲۹ق.
خركوشی، عبدالملک بن محمد، شرف المصطفى، مکه: دارالبشائر الإسلامية، چاپ اوّل، ۱۴۲۴ق.
خطيب بغدادی، احمد بن علی، تاريخ بغداد، تحقيق: دكتر بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامي، چاپ اوّل، ۱۴۲۲ق.
دارقطنی، علی بن عمر، العلل الواردة في الأحاديث النبوية، تحقيق: محفوظ الرحمن زين الله سلفی، ریاض: دار طيبة، چاپ اوّل، ۱۴۰۵ق.
ذهبى، محمد بن احمد، تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، تحقيق: بشار عوّاد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامى، چاپ اوّل، ۲۰۰۳م.
ذهبى، محمّد بن احمد، ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، تحقيق: بجاوى على محمّد، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر، چاپ اوّل، ۱۳۸۲ق.
ذهبی، محمد بن احمد، تلخيص كتاب الموضوعات لابن الجوزي، تحقیق: ابوتميم ياسر بن إبراهيم بن محمد، ریاض: مكتبة الرشد، چاپ اوّل، ۱۴۱۹ق.
ذهبی، محمّد بن احمد، سير أعلام النبلاء، تحقيق: مجموعة من المحققين بإشراف شيخ شعيب أرناؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ سوّم، ۱۴۰۵ق.
رازی، تمام بن محمد، الفوائد، تحقیق: حمدی عبدالمجيد السلفی، ریاض: مكتبة الرشد، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقاني على المواهب اللدنية بالمنح المحمدية، دارالكتب العلمية، چاپ اول، ۱۴۱۷ق، بی جا.
سيوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، الفتح الكبير في ضم الزيادة إلى الجامع الصغير، تحقيق: يوسف نبهانی، بیروت: دارالکفر، چاپ اوّل، ۱۴۲۳ق.
سيوطی، عبدالرحمن بن أبی بكر، اللآلىء المصنوعة في الأحاديث الموضوعة، تحقیق: أبوعبدالرحمن صلاح بن محمد، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اوّل، ۱۴۱۷ق.
صالحی شامی، محمّد بن يوسف، سبل الهدى والرشاد في سيرة خير العباد، تحقيق و تعليق: شيخ عادل أحمد عبدالموجود، شيخ علی محمد معوض، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اوّل، ۱۴۱۴ق.
طبرانی، سليمان، المعجم الكبير، تحقيق: حمدی بن عبدالمجيد سلفی، قاهره: مكتبة ابن تيميه، چاپ دوّم، بی تا.
كنانی، علی بن محمد، تنزيه الشريعة المرفوعة عن الأخبار الشنيعة الموضوعة، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطيف، عبدالله محمد الصديق غماری، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اوّل، ۱۳۹۹ق.
متقی هندی، علی بن حسام، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، تحقيق: بكری حيانی، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
محب الدين طبری، احمد، ذخائر العقبى في مناقب ذوى القربى، مصر: دارالكتب المصرية، ۱۳۵۶ق.
مزی، يوسف بن عبدالرحمن، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، تحقيق: بشار عواد معروف، بيروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، ۱۴۰۰ق.
مقريزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، تحقیق: محمد عبدالحميد نميسی، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اوّل، ۱۴۲۰ق.
مناوی، محمد بن علی، اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب والفضائل، تحقيق: عبداللطيف عاشور، قاهره: مكتبة القرآن للطبع والنشر والتوزيع، بی تا.
مناوی، محمد بن علی، فيض القدير شرح الجامع الصغير، مصر: المكتبة التجارية الكبرى، چاپ اوّل، ۱۳۵۶ق.
هيتمی، احمد بن محمّد، الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقة، تحقيق: عبدالرحمن بن عبدالله تركی، كامل محمد خراط، لبنان: مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، ۱۴۱۷ق.
منابع
[۱]. طبرانی، سلیمان، المعجم الكبیر، ج۲۲، ص۴۰۶٫
[۲]. بزّار، احمد، مسند البزّار، ج۵، ص۲۲۳٫
[۳]. «و أخرج تمام والبزار والطبرانی وأبونعيم أنه قال: إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذريتها على النار؛ وفي رواية: فحرمها الله وذريتها على النار»؛ (هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۴۶۴).
[۴]. ابنتيمیه، احمد، منهاج السنة، ج۴، ص۶۲٫
[۵]. همان، ص۶۳٫
[۶]. بزّار، احمد، مسند البزّار، ج۵، ص۲۲۳٫
[۷]. ذهبی، محمّد، سير أعلام النبلاء، ج۱۳، ص۵۵۴٫
[۸]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة، ج۷، ص۳۶-۳۵٫
[۹]. ابنتيميه، احمد، اقتضاء الصراط المستقيم، ج۱، ص۴۴۳؛ ابنتيميه، أحمد، مجموع الفتاوى، ج۷، ص۲۲۷؛ همان، ج۲۹، ص۱۴۷٫
[۱۰]. طبرانی، سليمان، المعجم الكبير، ج۲۲، ص۴۰۶٫
[۱۱]. ابنابییعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۵۰٫
[۱۲]. ذهبی، محمّد، سير أعلام النبلاء، ج۱۶، ص۱۱۹٫
[۱۳]. ابنتيميه، احمد، مجموع الفتاوى، ج۳، ص۳۷۹٫
[۱۴]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة، ج۷، ص۴۲۸٫
[۱۵]. جرجانی، أحمد، الكامل في ضعفاء الرجال، ج۶، ص۱۱۹٫
[۱۶]. ذهبى، محمد، تاريخ الإسلام، ج۸، ص۲۴۲٫
[۱۷]. ذهبى، محمد، تاريخ الإسلام، ج۸، ص۲۴۲٫
[۱۸]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة النبوية، ج۷، ص۳۵٫
[۱۹]. ابنتيميه، احمد، الصارم المسلول، ص۱۶۹٫
[۲۰]. جرجانی، أحمد، الكامل في ضعفاء الرجال، ج۶، ص۱۱۹٫
[۲۱]. دارقطنی، علی، العلل الواردة في الأحاديث النبوية، ج۵، ص۶۵٫
[۲۲]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة، ج۷، ص۴۲۸ و ۴۲۶٫
[۲۳]. ابنتيميه، احمد، مجموع الفتاوى، ج۳، ص۳۷۹٫
[۲۴]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة، ج۷، ص۳۵٫
[۲۵]. حاكم نيشابورى، محمّد، المستدرك على الصحيحين، ج۳، ص۱۶۵؛ حاكم نيشابورى، محمّد، فضائل فاطمة الزهراء، ص۵۹٫
[۲۶]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة النبوية، ج۵، ص۱۰۵؛ ابنتيميه، احمد، مجموع الفتاوى، ج۲۷، ص۶؛ همان، ج۵، ص۴۳۸٫
[۲۷]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة النبوية، ج۷، ص۴۲۸ و ۴۲۶٫
[۲۸]. «وأهل معرفة بأحوال الإسناد»؛ (ابنتيميه، احمد، منهاج السنة النبوية، ج۱، ص۶۶).
[۲۹]. حاكم نيشابورى، محمّد، المستدرك على الصحيحين، ج۳، ص۱۶۵٫
[۳۰]. ابونعيم اصبهانی، احمد، فضائل الخلفاء الأربعة وغيرهم، ص۱۲۴٫
[۳۱]. ابنتيميه، احمد، مجموع الفتاوى، ج۳، ص۳۷۹٫
[۳۲]. همان، ص۷۱٫
[۳۳]. بغدادی، عمر، فضائل فاطمة بنت رسول الله، ج۶، ص۲۵٫
[۳۴]. خركوشی، عبدالملک، شرف المصطفى، ج۵، ص۳۰۹٫
[۳۵]. رازی، تمام بن محمد، الفوائد، ج۱، ص۱۵۵٫
[۳۶]. ابنمغازلی، علی، مناقب أمير المؤمنين علي بن أبي طالب، ص۴۱۷٫
[۳۷]. ابنعساکر، علی، تاريخ دمشق، ج۱۴، ص۱۷۴٫
[۳۸]. ابنمنظور، محمّد، مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر، ج۷، ص۱۲۶٫
[۳۹]. مزی، يوسف، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، ج۳۵، ص۲۵۱٫
[۴۰]. بوصيری كنانی، أحمد، إتحاف الخيرة، ج۷، ص۲۳۵٫
[۴۱]. مقريزی، أحمد، إمتاع الأسماع، ج۱۰، ص۲۸۳٫
[۴۲]. ابنحجر عسقلانی، أحمد، إتحاف المهرة، ج۱۰، ص۲۰۱٫
[۴۳]. ابنحجر عسقلانی، احمد، لسان الميزان، ج۴، ص۳۲۲٫
[۴۴]. سيوطی، عبدالرحمن، الفتح الكبير، ج۱، ص۳۶۹٫
[۴۵]. صالحی شامی، محمّد، سبل الهدى والرشاد، ج۱۱، ص۵۰٫
[۴۶]. هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۴۶۴٫
[۴۷]. متقی هندی، علی، كنز العمال، ج۱۲، ص۱۰۸٫
[۴۸]. زرقانی، محمد، شرح الزرقاني على المواهب اللدنية، ج۴، ص۳۳۲٫
[۴۹]. طبرانی، سليمان، المعجم الكبير، ج۲۲، ص۴۰۶٫
[۵۰]. اصبهانی، أحمد بن عبدالله، معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۱۸۸٫
[۵۱]. «وتارة يرويه على عادة بعض أهل الحديث الذين يروون ما سمعوا ولا يميزون بين صحيحه وباطله، وكان أهل الحديث لا يروون مثل هذه الأحاديث؛ لما ثبت في الصحيح عن النبی$ أنه قال: من حدث عني بحديث وهو يرى أنه كذب فهو أحد الكاذبين»؛ (ابنتيميه، احمد، زيارة القبور والاستنجاد بالمقبور، ص۶۵).
[۵۲]. «هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه»؛ (حاكم نيشابورى، محمّد، المستدرك على الصحيحين، ج۳، ص۱۶۵).
[۵۳]. «والطبراني في “الكبير” بسند رجاله ثقات عن ابنعباس- رضي الله تعالى عنهما- أن رسول الله$ قال: إن فاطمة أحصنت فرجها فحرمها الله-عز وجل وذريتها على النار … الصواب إن هذا الحديث سنده قريب من الحسن، والحكم عليه بالوضع خطأ كما بسطت الكلام على ذلك في كتابي الفوائد المجموعة في الأحاديث الموضوعة»؛ (صالحی شامی، محمّد، سبل الهدى والرشاد، ج۱۱، ص۵۰).
[۵۴]. مزی، يوسف، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، ج۳۵، ص۲۵۱٫
[۵۵]. «رواه الحاكم وأبويعلى والطبراني بإسناد ضعيف لكن عضده في رواية البزار له بنحو. وبه صار حسنا»؛ (مناوی، محمد، اتحاف السائل، ص۶۰)؛ «لكن له شواهد منها خبر البزار والطبراني أيضا إن فاطمة حصنت فرجها وإن الله أدخلها بإحصان فرجها وذريتها الجنة»؛ (مناوی، محمد، فيض القدير، ج۲، ص۴۶۳).
[۵۶]. «والمراد بالنار نار جهنم؛ فإما هي وابناها فالمراد في حقهم التحريم المطلق»؛ (مناوی، محمد، اتحاف السائل، ص۶۰).
[۵۷]. حاكم نيشابورى، محمّد، المستدرك على الصحيحين، ج۳، ص۱۶۵٫
[۵۸]. ذهبى، محمّد، ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، ج۳، ص۲۸۰٫
[۵۹]. «عمر بن غياث شيعى واه»؛ (ذهبی، محمد، تلخيص كتاب الموضوعات لابن الجوزي، ص۱۵۱).
[۶۰]. دارقطنی، علی، العلل الواردة في الأحاديث النبوية، ج۵، ص۶۵٫
[۶۱]. سيوطی، عبدالرحمن، اللآلىء المصنوعة في الأحاديث الموضوعة، ج۱، ص۳۶۶٫
[۶۲]. خطيب بغدادی، احمد، تاريخ بغداد، ج۴، ص۸۸٫
[۶۳]. زرقانی، محمد، شرح الزرقاني على المواهب اللدنية، ج۴، ص۳۳۲٫
[۶۴]. خركوشی، عبدالملک، شرف المصطفى، ج۵، ص۳۰۹٫
[۶۵]. هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۵۳۱؛ جريرى نهروانی، معافى بن زكريا، الجليس الصالح، ص۲۹۴٫
[۶۶]. هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۵۳۱٫
[۶۷]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة، ج۴، ص۶۳-۶۲٫
[۶۸]. زرقانی، محمد، شرح الزرقاني على المواهب اللدنية، ج۴، ص۳۳۲؛ هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۴۶۴٫
[۶۹]. كنانی، علی، تنزيه الشريعة، ج۱، ص۴۱۳؛ هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۴۶۴٫
[۷۰]. زرقانی، محمد، شرح الزرقاني على المواهب اللدنية، ج۴، ص۳۳۲٫
[۷۱]. طبرانی، سليمان، المعجم الكبير، ج۱۱، ص۲۶۳٫
[۷۲]. «وجاء بسند رواته ثقات أنه صقال لفاطمة: إن الله غير معذبك ولا ولدك»؛ (هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة، ج۲، ص۶۷۲).
[۷۳]. مناوی، محمد، اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب والفضائل، ص۶۱٫
[۷۴]. طبرانی، سليمان، المعجم الكبير، ج۳، ص۴۱؛ متقی هندی، علی، كنز العمال، ج۱۲، ص۱۱۱٫
[۷۵]. محبالدين طبری، احمد، ذخائر العقبى، ص۱۹٫
[۷۶]. «وترتيب التحريم على الإحصان، من باب إظهار مزية شأنها في ذلك الوصف مع الإلماح ببنت عمران ولمدح وصف الإحصان وإلا، فهي محرمة على النار بنص روايات آخر»؛ (زرقانی، محمد، شرح الزرقاني على المواهب اللدنية، ج۴، ص۳۳۲).
[۷۷]. «خرجالحاكم قال: قال رسول اللَّه$: إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم اللَّه ذريتها على النار.قال الحاكم هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه. قال كاتبه: وهذه الخصوصية لم أر أحدا عدها، وهي مما ينبغي إلحاقه في خصائص المصطفى صلى اللَّه عليه وسلّم»؛ (مقريزی، أحمد، إمتاع الأسماع، ج۱۰، ص۲۸۳).
[۷۸]. خطيب بغدادی، احمد، تاريخ بغداد، ج۴، ص۸۸٫
[۷۹]. خطيب بغدادی، احمد، تاريخ بغداد، ج۴، ص۸۸٫
[۸۰]. مناوی، محمد، اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب والفضائل، ص۶۰٫
[۸۱]. ابنتيميه، احمد، منهاج السنة، ج۴، ص۶۴٫
[۸۲]. «زاد العقيلی: قال ابنكريب: هذا للحسن والحسين ولمن أطاع الله منهم»؛ (صالحی شامی، محمّد، سبل الهدى والرشاد، ج۱۱، ص۵۰).
ثبت دیدگاه