نگاهی به سریال معاویه؛ پرهزینه‌ترین سریال ساخته شده در جهان عرب!

سریال معاویه یک تولید تلویزیونی تاریخی است که توسط شرکت MBC عربستان سعودی با بودجه‌ای بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار ساخته شده است.

این سریال به زندگینامه معاویه بن ابی سفیان، بنیان‌گذار سلسله امویان، می‌پردازد و حوادث پس از قتل خلیفه سوم عثمان بن عفان را به تصویر می‌کشد. همچنین، این سریال به خلافت امام علی (ع)، شهادت او، حکومت امام حسن (ع)، و واقعه کربلا اشاره دارد.

سریال معاویه به دلیل به تصویر کشیدن شخصیت‌های مذهبی و ارائه یک روایت خاص از تاریخ اسلام، بسیار بحث‌برانگیز شده است. این سریال پس از یک تعلیق دو ساله، سرانجام در ماه رمضان امسال (سال ۲۰۲۵م) از شبکه MBC پخش شد و از آن به عنوان پرهزینه‌ترین سریال ساخته شده در جهان عرب یاد می‌شود.

نقاط قوت سریال معاویه

سریال معاویه با وجود انتقادات و جنجال‌های زیادی که به دلیل روایت خاص تاریخی و تحریف واقعیات ایجاد کرده است، چندین نقطه قوت نیز دارد که می‌توان به آنها اشاره کرد:

1. تولید با بودجه بالا و کیفیت تولید: سریال معاویه با بودجه‌ای بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار تولید شده است که نشان‌دهنده کیفیت بالای تولید و استفاده از فناوری‌های پیشرفته در فیلمبرداری و جلوه‌های بصری است.
2. بازیگران سرشناس و بین‌المللی: در این سریال بازیگران مطرحی از کشورهای مختلف عربی مانند ایاد نصار (اردن) در نقش امام علی (علیه السلام) و لجین اسماعیل (سوریه) در نقش معاویه حضور دارند.
3. مکان‌های فیلمبرداری تاریخی: فیلمبرداری سریال در شهرهای تاریخی تونس مانند حمامات و المنستیر انجام شده است که به ایجاد یک محیط تاریخی واقعی کمک می‌کند.
4. تأثیر بر گفتمان تاریخی: این سریال به دلیل روایت خاص خود از تاریخ اسلام، می‌تواند گفتمان تاریخی را تحت تأثیر قرار دهد و به بحث و گفتگو در مورد این دوره از تاریخ بینجامد.
5. استراتژی رسانه‌ای فرهنگی: پخش سریال معاویه بخشی از یک استراتژی فرهنگی و رسانه‌ای بزرگ‌تر است که نشان‌دهنده تلاش برای تأثیر ‌گذاری بر افکار عمومی در منطقه است.

با وجود این نقاط قوت، انتقادات و جنجال‌های اطراف سریال معاویه به دلیل تحریف تاریخ و توهین به مقدسات مذهبی، از مهم‌ترین چالش‌های آن به شمار می‌روند.

نقد سریال معاویه

با چشم پوشی از برخی اشکالات ظاهری در این سریال از قبیل لهجه غیر فصیح بازیگران اصلی که در تلفظ حرف «ج»، آن را به صورت «ژ» ادا می کنند، شروع فیلم با سکانس زایمان هند، از صحنه‌های شِبه اروتیک در این فیلم است که به عنوان یک تکنیک برای جذب مخاطب در نظر گرفته شده و این پیام را به مخاطب القا می کند که در این فیلم، شاهد صحنه های جذاب‌تری خواهد بود که البته در سکانس عروسی معاویه بخشهایی از آن نمایش داده می شود! در ادامه به مهمترین نقاط قابل توجه و نقد این سریال اشاره می کنیم:

الف) موضوع چالش‌برانگیز: معاویه یکی از بحث برانگیزترین شخصیت های اسلامی تاریخ به شمار می رود که حتی از سوی اهل سنت نیز موضع‌گیری دوگانه نسبت به معاویه وجود دارد. برخی او را بسیار تقدیس می کنند و نقد به معاویه را مقدمه از بین رفتن ایمان توصیف می دانند و در نقطه مقابل، برخی دیگر به بازخوانی اقدامات معاویه پرداخته و با ذکر مثالب معاویه، تلاش دارند جامه اهل سنت را از انحرافات معاویه بزدایند. برای نمونه می توان به کتاب «مثالب معاوية بن أبي سفيان بالأسانيد الصحيحة» نوشته حسن بن فرحان المالکی عالم برجسته اهل سنت اشاره کرد. با این وجود، انتخاب این شخصیت برای تولید سریالی پر هزینه، بیانگر اهداف پشت‌پرده دست‌اندرکاران این مجموعه است. هزینه‌های بالای تولید این سریال نشان می‌دهد که یک استراتژی رسانه‌ای قدرتمند پشت آن قرار دارد تا چهره‌ای مطلوب از معاویه بسازد و نقش‌های منفی او را کمرنگ کند.

ب) تولید در کمپانی سعودی: استودیو MBC عربستان یک شرکت رسانه‌ای بزرگ در غرب‌آسیا است که در سال ۱۹۹۱ در لندن تأسیس شد و در سال ۲۰۰۲ دفتر مرکزی آن به دبی منتقل شد. در سال ۲۰۲۲، دفتر مرکزی به ریاض نقل مکان کرد. این شرکت به تولید و پخش محتوای سرگرمی، فیلم، سریال و برنامه‌های متنوع می‌پردازد و از طریق ۱۷ شبکه تلویزیونی ماهواره‌ای به صورت رایگان در دسترس است. MBC در سال‌های اخیر با چالش‌های مالی مواجه شده و به دلیل عدم پوشش هزینه‌های تولید و عدم کسب حقوق انحصاری برای لیگ عربستان، کاهش‌های زیادی در تولید داشته است. ممنوعیت پخش سریال معاویه به عنوان پرهزینه‌ترین مجموعه تولیدی این کمپانی، ضرر زیادی به این شرکت وارد ساخت و آنان را به پخش این سریال با وجود مخالفت های زیاد واداشت. هرچند هدف اول برای کمپانی های تولید فیلم، کسب درآمد و انگیزه اقتصادی است، اما تولید سریال درباره شخصیتی که بیشتر عمر خود را در سرزمینی دور از منطقه جغرافیایی سازنده سپری کرده و نقدهای اساسی به او وارد آمده و آورده فرهنگی چندانی برای کمپانی ندارد، بیانگر اهداف فرامرزی کمپانی MBC عربستان و داعیه‌ داشتن معرفی خود به عنوان هالیوود اسلامی است.

ج) به تصویر کشیدن شخصیت‌ها: به تصویر کشیدن شخصیت های مقدس و صحابه پیامبر (ص) که از سوی اهل سنت نیز به عنوان عمل حرام قلمداد گردیده، بزرگترین چالش فراروی سازندگان این سریال بوده که همچنان با مخالفت های فراوان و فتوا به حرمت تماشای آن دست‌وپنجه نرم می کنند. برخی از شخصیت‌های مذهبی در مصر و عراق به دلیل نگرانی از ایجاد تنش‌های مذهبی و نحوه به تصویر کشیدن شخصیت‌های تاریخی اسلام، انتقادات جدی را مطرح کرده‌اند. در عراق، پخش سریال به دلیل نگرانی از ایجاد تنش‌های مذهبی ممنوع شد. در مصر نیز برخی از شخصیت‌های مذهبی از نمایش چهره ۱۰ صحابی که پیامبر به آنها وعده بهشت داده بود، انتقاد کرده‌اند و خواستار ممنوعیت پخش شده‌اند.

د) جذابیت آمیخته با تحریف: هرچند به پشتوانه سرمایه هنگفتی که تهیه کننده برای این سریال هزینه کرده، جذابیت های بصری فراوانی در این مجموعه مشاهده می شود، اما اشکالات محتوایی و تاریخی آن، توقع آگاهان به تاریخ اسلام را برآورده نمی سازد. تحریف های فراوانی که در این سریال وجود دارد، آن را به سناریوی برساخته ذهن نویسنده تبدیل کرده و نه بازنمای بخشی از تاریخ اسلام. تحریف هایی که هم در قالب و هم در محتوا قابل رهگیری است. در این بخش به گونه های تحریف در این سریال اشاره می کنیم:

۱- عدم مطابقت شکل ظاهری برخي بازیگران با شخصیت های حقیقی: در ساخت فیلم های تاریخی، غیر از توانمندی های بازیگر، شباهت ظاهری با شخصیت تاریخی حائز اهمیت است؛ اما در سریال معاویه شاهدیم در برخی موارد که اهمیت زیادی دارد، این تناسب رعایت نشده است. برای نمونه در این سریال بازیگر نقش هند مادر معاویه، زن لاغراندامی انتخاب شده است در حالی که آنچه از منابع تاریخی فهمیده می شود، هند دارای جثه ای بزرگ و فربه بوده است.[۱] همچنین درباره ابوسفیان گفته شده که قد کوتاه و چاق بوده است؛[۲] اما در این سریال شخصیتی با هیکل معتدل نقش او را بازی می کند. بازیگر نقش ابوبکر نیز همین اشکال را دارد. در حالی که بازیگری که نقش او را ایفا کرده، فردی درشت‌هیکل و قوی‌بنیه به تصویر کشیده شده است، راویان و مورخان تأکید کرده‌اند که ابوبکر لاغر و نحیف بوده است.[۳] درباره معاویه نیز نوشته اند که او محاسن خود را رنگ زرد خضاب می کرد به گونه ای که طلایی دیده می شد![۴] اما در این سریال، معاویه با این ظاهر گریم نشده است. درباره بازیگر نقش امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می توان این اشکالات را وارد ساخت.

۲- سامان داشتن کانون زندگی معاویه: تصویری که از خانواده معاویه نشان داده می شود، آنها را به‌سان خانواده ای متمول که رابطه اعضای خانواده کاملاً همدلانه و حول محور مادر خانه برقرار است، معرفی می کند؛ در حالی که گزارش های تاریخی، ناهنجاري هاي اخلاقي فراواني را برای هند برمی‌شمارند که بر نقش کانونی مادر خانواده اثرگذار است. ابن کلبی (م ۲۰۴ق) نسب شناس معروف صدر اسلام نقل کرده که «هند از زنان بسیار شهوت‌ران بود که به زنا با مردان سیاهپوست علاقه ای شدید داشت و هر وقت فرزند سیاهی می زایید، آنها را می کشت.»[۵] به همین دلیل، همسران گذشته او، تحمل زندگی با هند را نداشتند؛ ابن عساکر (م ۵۷۱ق) گزارشی نقل کرده که الفاکه بن مغیره همسر هند که بسیار مهمان‌نواز بود و خانه او محل رفت و آمد مردم تبدیل شده بود، همسرش را به جهت مشاهده مرد اجنبی در اتاق او، به خانه پدرش روانه کرد.[۶] همچنین ماجرای عاشق شدن مسافر بن ابی عمرو بن امیه به هند پیش از ازدواج او با ابوسفیان نیز در زمان خود مشهور بوده است.[۷] مسافر یکی از چهار نفری بود که پس از تولد معاویه، یکی از نامزدهای پدری معاویه شناخته می شد![۸] این اقدامات غیر اخلاقی هند به میزانی بود که در مکه به فسق و فجور شهرت داشت.[۹] از جهت روانشناسی هرگز نمی توان توقع داشت زنی با چنین کنشگری اجتماعی، نقش مادری خود را به خوبی ایفا کند. البته ابوسفیان نیز وضعیت بهتری از هند نداشته است؛ گزارش های تاریخی فراوانی بر ارتباطات غیر اخلاقی ابوسفیان دلالت دارد به گونه ای که نابغه مادر عمرو بن عاص، به جهت رابطه با پنج نفر از جمله ابوسفیان، هنگام تولد عمرو در تعیین پدرش دچار ابهام شد و با وجود شباهتی که میان عمرو بن عاص با ابوسفیان بود، ولی به جهت پرداخت هزینه بیشتر، نوزادش را فرزند عاص بن وائل خواند![۱۰] همچنین سمیه کنیز حارث بن کلکده نیز از زنان بدکاره طائف بود[۱۱] که ابوسفیان نزد او رفت و آمد داشت و در نهایت فرزند او زیاد را به خود منتسب کرد[۱۲]! البته همین اتفاق برای معاویه هم افتاد و پس از به دنیا آمدن، در تعیین پدر اصلی او میان چهار نفر اختلاف بود و شواهدی وجود دارد که پدر اصلی معاویه، صباح اجیر ابوسفیان بوده است.[۱۳] اما در نهایت ابوسفیان به عنوان پدر معاویه معرفی شد.

۳- گرایش های درونی معاویه به اسلام: در این سریال تلاش شده که زمینه های پذیرش اسلام توسط معاویه را از دوران کودکی او نشان دهد به گونه ای که با شنیدن تعالیم اسلام، ضمیر ناخودآگاه او را به پذیرش اسلام دعوت می کند. این وضعیت ادامه پیدا می کند و با ورود سپاه اسلام به مکه، معاویه به راحتی مسلمان می شود. این در حالی است که منابع متعددی بر اسلام آوردن معاویه در فتح مکه تصریح کرده اند. البته برخی با استناد به سخن خود معاویه،[۱۴] مدعی شده اند که او یکسال پیش از فتح مکه ایمان آورده است.[۱۵] پذیرش این سخن مستلزم اثبات ترس و کم‌جرأتی معاویه است؛ زیرا اگر معاویه اسلام را پذیرفته بود، می بایست همراه دیگر مسلمانان مکه، به مدینه مهاجرت کند و خود را از جامعه شرکی نجات دهد. اما این ادعا نادرست است؛ زیرا در این صورت نیازی نبود که پیامبر خدا (ص) هنگام فتح مکه به معاویه نیز هدایایی جهت پذیرش اسلام بدهد و نام او در زمره مؤلفة قلوبهم ذکر نمی شد![۱۶] همچنین در ادامه معاویه به عنوان کسی که ایمان راسخی به اسلام دارد معرفی می شود در حالی که برخی گزارش ها از عدم ایمان عمیق معاویه خبر می دهد؛ مسعودی به دیدار مغیره بن شعبه با معاویه اشاره می کند که وقتی مغیره از معاویه خواست تا در حق بنی هاشم، ترحم کرده و مهربانی نشان دهد، معاویه گفت: «هرگز هرگز! برادر تَیمی[۱۷] (=ابوبکر) فرمانروا شد، عدالت پیشه نمود و کرد آنچه کرد. به خدا قسم هلاک شد و نامش هم رفت، مگر این که گوینده ای بگوید: ابوبکر. سپس برادر عدی[۱۸] (=عمر) فرمانروا شد، پس بیست سال اجتهاد و تلاش کرد. به خدا قسم هلاک شد و نامش هم رفت، مگر این که گوینده‌ای بگوید: عمر. سپس برادرمان عثمان فرمانروا شد. مردی فرمانروا گردید که احدی در نسب مثل او نیست. پس کرد آنچه کرد و کردند با او آنچه کردند. به خدا قسم هلاک شد و نامش و آنچه با او شده بوده هم رفت. اما برادر هاشمی (=رسول اکرم صلوات الله علیه و آله) نامش در هر شبانه روز پنج مرتبه به صدای بلند خوانده می شود که: أشهد أن محمّداً رسول الله. پس کدام عمل است که با این ندا باقی بماند ای بی مادر؟! به خدا قسم جز این با دفن این نام رها نمی کنم .»[۱۹]

۴- غیبت پیامبر خدا (ص) در سریال: اگرچه معاویه مدت کمی از حیات پیامبر (ص) را درک کرد، اما در این سریال همان میزان کم نیز هیچ جلوه ای ندارد. تنها رویارویی معاویه با پیامبر (ص) در این سریال، کاتب وحی شدن معاویه است که بدون هیچ تصویری از حضور رسول خدا (ص) نمایش داده می شود. آنقدر که صحنه های عاشقانه معاویه و همسرش کنود به تصویر کشیده می شود، حضور پیامبر (ص) دیده نمی شود. این در حالی است که در بخشی از سریال، معاویه می گوید: «اینقدر به پیامبر نزدیک شدم که دوری از خانواده ام را فراموش کردم!» جا داشت که به احترام پیامبر (ص)، دست‌کم نماز یا محفل سخنرانی پیامبر (ص) در جمع صحابه تصویر سازی می شد. البته ممکن است این بی توجهی، با غرض کتمان برخی سخنان پیامبر (ص) علیه معاویه باشد از قبیل: «لعن الله القائد والسائق والراکب»،[۲۰] «معاویة فی تابوت مقفل علیه فی جهنم»،[۲۱] «فرعون هذا الامه»، و «لا أشبع الله بطنه»،[۲۲] «یحشر علی غیر ملتی»[۲۳] و غیره.

۵- بازنمای گزینشی تاریخ: سریال معاویه بیش از آنکه تصویر کاملی از تاریخ باشد، بیانگر بخشی از تاریخ به صورت گزینشی است. بی‌تردید با خارج کردن اقدامات منفی شخصیت های سیاه تاریخ و تمرکز بر پاره ای اقدامات مثبت، می توان سیاه ترین شخصیت های تاریخ را نیز به گونه ای دیگر جلوه داد. این اتفاق در سریال معاویه به وفور دیده می شود؛ برای نمونه در سکانسی که به کینه هند از پیامبر (ص) و آرزوی تلافی قتل پدر و برادرش پرداخته و نمایی از جنگ احد را نشان می دهد، بدون ارائه کوچکترین تصویری از شهادت جناب حمزه و شکافتن سینه او و به دندان گرفتن جگر حمزه، و در ادامه مثله کردن بدن شهدای مسلمان که در نهایت آتش کینه هند را فرو نشاند، فقط آرام شدن هند در این جنگ را نمایش می دهد.

این رویکرد در نمایش اقدامات معاویه بیشتر اعمال شده است؛ به گونه ای که بخشهای مهم و تأثیرگذاری از زندگی معاویه نمایش داده نمی شود؛ مانند زمان وفات پیامبر (ص) که علی القاعده معاویه باید در لشکر اسامه می‌بود و تخلف او از این لشکر نمایان می گشت. گزارشهای دیگر از قبیل شراب خواری معاویه،[۲۴] تجارت بت،[۲۵]و غیره وجود دارد که این موارد نیز در این سریال دیده نمی شود. برخی اقدامات مهم معاویه از قبیل تلاش او برای شهادت امام حسن مجتبی (ع)[۲۶] و خوشحالی او از شهادت ایشان،[۲۷] حفر نهر از روی قبور شهدای احد و نمایان شدن پیکر برخی شهدا،[۲۸] نیز از رویدادهای مهمی است که به نظر نمی رسد نمایش داده شوند.[۲۹]

۶- مبالغه نقش معاویه در رویدادهای تاریخی: آنگونه که منابع تاریخی گزارش می کنند، تا پیش از شورش های معاویه در زمان خلافت امیرالمؤمنین (ع)، گزارش های دیگری از حضور معاویه در بزنگاه های تاریخی وجود ندارد، اما آنچه در این سریال نمایش داده می شود، معاویه به عنوان یکی از اعضای حلقه های مشورتی خلفا که در حوزه های گوناگون صاحب‌نظر است، معرفی می شود. همچنین او را به عنوان یکی از مشاوران جنگجویان بی‌باک در جنگ حنین، فتوحات و فتح قدس نشان می دهد. این در حالی است که از برخی گزارش ها می توان به میزان شجاعت معاویه پی برد؛ برای نمونه عمرو عاص به رجزخوانی امیرالمؤمنین (ع) در یکی از جنگها اشاره می کند که معاویه در لشکر مشرکان، از شنیدن آن از ترس، چشمانش در هم شد و رنگش پرید و خود را باخت![۳۰]

با بررسی ابعاد مختلف آن، نشان می‌دهد که این سریال با وجود ظاهری جذاب و پرهزینه، دچار مشکلات اساسی در روایت تاریخی، تحریف واقعیات، و ارائه تصویری جانبدارانه از شخصیت‌ها و رویدادها است. این سریال نه تنها به بازنمایی دقیق تاریخ نمی‌پردازد، بلکه اهدافی فراتر از سرگرمی را دنبال می‌کند. به طور خلاصه، سریال معاویه به عنوان یک اثر تاریخی قابل اعتماد تلقی نمی‌شود و بیشتر به یک ابزار برای ترویج دیدگاه‌های خاص و تحریف تاریخ اسلام شباهت دارد.

[۱] . «قال أبو هريرة: ‌رأيت ‌هندا بمكة كأن وجهها فلقة قمر، وخلفها من عجيزتها مثل الرجل الجالس.» ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، ج ۸ ص ۱۷۲٫

[۲] . «وكان ربعة، ‌عظيم ‌الهامة، وقيل: كان قصيرًا دحداحًا.» ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، ج ۳ ص ۱۰؛ «قالوا: كان أبو سفيان دميما قصيرا.» زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار ونصوص الأخيار، ج ۴ ص ۲۷۶٫

[۳] . « قال: أخبرنا يزيد بن هارون قال: أخبرنا إسماعيل بن أبي خالد عن قيس بن أبي حازم قال: دخلت مع أبى على ‌أبى ‌بكر وكان رجلا نحيفا خفيف اللحم أبيض.» ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج ۳ ص ۱۷۲٫

[۴] . «روى: سعيد بن عبد العزيز، عن أبي عبد رب: رأيت معاوية يخضب بالصفرة، كأن لحيته الذهب. قلت: كان ذلك لائقا في ذلك الزمان، واليوم لو فعل، لاستهجن.» ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، ج ۳ ص ۱۲۱٫

[۵] . «و کانت هند من المغتلمات، و کان احب الرجال الیها السودان، فکانت اذا ولدت اسود قتلته.» ابن الکلبی، هشام بن محمد، مثالب العرب والعجم، ص ۸۱٫

[۶] . ابن عساکر دمشقی، علی بن حسن، تاریخ دمشق، ج ۷۰ ص ۱۶۸-۱۶۹٫

[۷] . «كان مسافر بن أبي عمرو بن أمية بن عبد شمس من فتيان قريش جمالا وسخاء وشعرا فعشق هندا بنت عتبة حتى اشتهر أمرهما فاستحيى وخرج إلى الحيرة ليسلوها فنادم عمرو بن هند وكان له مكرما ثم إنا أبا سفيان بن حرب تزوج هندا في غيبة مسافر هذه.» ابن عساکر دمشقی، علی بن حسن، تاریخ دمشق، ج ۷۰ ص ۱۷۳٫

[۸] . «وكان معاوية يعزي إلى أربعة: إلى مسافر بن أبي عمرو وإلى عمارة بن الوليد وإلى العباس بن عبد المطلب، وإلى الصباح مغن أسود كان لعمارة.» زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار ونصوص الأخيار، ج ۴ ص ۲۷۵٫

[۹] . «و کانت هند تذکر فی مکه بفجور و عهر.» ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، ج ۱ ص ۳۳۶٫

[۱۰] . «كانت النابغة أم عمرو بن العاص أمة رجل من عنزة فسبيت، فاشتراها عبد الله بن جدعان، فكانت بغيا ثم عتقت. ووقع عليها أبو لهب، وأميّة بن خلف، وهشام بن المغيرة، وأبو سفيان بن حرب، والعاص بن وائل، في طهر واحد، فولدت عمرا. فادعاه كلهم، فحكمت فيه أمه فقالت: هو للعاص لأن العاص كان ينفق عليها. وقالوا: كان أشبه بأبي سفيان.» زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار ونصوص الأخيار، ج ۴ ص ۲۷۵٫

[۱۱] . مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج ۳ ص ۱۹۲٫

[۱۲] . «حدثنا هشام بن محمد بن السائب عن أبيه، عن أبى صالح، عن ابن عباس، قال: بعث عمر بن الخطاب زيادا في إصلاح فساد وقع في اليمن، فرجع من وجهه، وخطب خطبة لم يسمع الناس مثلها، فقال عمرو بن العاص: أما والله لو كان هذا الغلام قرشيا لساق العرب بعصاه. فقال أبو سفيان بن حرب: والله إني لأعرف الذي وضعه في رحم أمه. فقال على بن أبى طالب: ومن هو يا أبا سفيان؟ قال: أنا.» ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ج۲ ص ۵۲۵٫

[۱۳] . «قالوا: كان أبو سفيان دميما قصيرا، وكان للصباح عسيفا لأبي سفيان شابا وسيما، فدعته هند إلى نفسها.» زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار ونصوص الأخيار، ج ۴ ص ۲۷۶٫

[۱۴] . «قال مصعب الزبيري: كان معاوية يقول: أسلمت عام القضية.» ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، ج ۳ ص ۱۲۲٫

[۱۵] . «قيل: إنه ‌أسلم ‌قبل ‌أبيه وقت عمرة القضاء، وبقي يخاف من اللحاق بالنبي صلى الله عليه وسلم من أبيه، ولكن ما ظهر إسلامه إلا يوم الفتح.» ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، ج ۳ ص ۱۲۰٫

[۱۶] . «قلت: الواقدي لا يعي ما يقول، فإن كان معاوية كما نقل قديم الإسلام، فلماذا يتألفه النبي صلى الله عليه وسلم؟ ولو كان أعطاه، لما قال عندما خطب فاطمة بنت قيس: (أما معاوية فصعلوك لا مال له).» ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، ج ۳ ص ۱۲۲٫

[۱۷] . اشاره به قبیله بنی تیم دارد.

[۱۸] . اشاره به قبیه بین عدی دارد.

[۱۹] . مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج ۲ ص ۳۸۲٫

[۲۰] . بزار، احمد بن عمرو، مسند بزار، ج ۹ ص ۲۸۶٫

[۲۱] . بلاذری، احمد ین یحیی، انساب الاشراف، ج ۵ ص ۱۳۶٫

[۲۲] . ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، ج ۳ ص ۱۲۳٫

[۲۳] .  طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج ۱۰ ص ۵۸٫

[۲۴] . «حدثنا زيد بن الحباب، حدثني حسين، حدثنا عبد الله بن بريدة، قال: دخلت أنا وأبي على معاوية، فأجلسنا على الفرش، ثم أتينا بالطعام، فأكلنا، ثم أتينا بالشراب، ‌فشرب ‌معاوية، ثم ناول أبي، ثم قال: ما شربته منذ حرمه رسول الله صلى الله عليه وسلم.» شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۳۸ ص ۲۵٫

[۲۵] . «عن أبي وائل، قال: كنت مع مسروق بالسلسلة، فمرت عليه سفينة فيها ‌أصنام ‌ذهب وفضة، بعث بها معاوية إلى الهند تباع، فقال مسروق: لو أعلم أنهم يقتلوني لغرقتها، ولكني أخشى الفتنة.» طبری، محمد بن جریر، تهذیب الآثار، ج ۳ ص ۲۴۱٫

[۲۶] . «وقد سمعت بعض من يقول: كان معاوية قد ‌تلطف لبعض خدمه أن يسقيه سما.» ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج ۶ ص ۳۸۶٫

[۲۷] . «فلما جلس قال معاوية : يا بن عباس هلك الحسن بن علي ، فقال ابن عباس : نعم هلك ( إنا لله وإنا إليه راجعون ) ترجيعا مكررا ، وقد بلغني الذي أظهرت من الفرح والسرور لوفاته…» ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامه والسیاسه، ج ۱ ص ۱۹۷٫

[۲۸] . «كتب معاوية إلى عامله بالمدينة أن يجري عينا إلى أحد، فكتب إليه عامله: إنها لا تجري إلا على قبور الشهداء، قال: فكتب إليه أن أنفذها، قال: فسمعت جابر بن عبد الله يقول: فرأيتهم يخرجون على رقاب الرجال كأنهم رجال نوم حتى أصابت المسحاة قدم حمزة فانبعث دما.» ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم في تاريخ الأمم والملوك، ج ۳ ص ۱۸۳٫

[۲۹] . این متن با توجه به هفت قسمت نخستین از سریال معاویه، نوشته شده است.

[۳۰] . «رأى عمرو بن العاص معاوية يوما يضحك فقال له: مم تضحك يا أمير المؤمنين أضحك الله سنّك؟ قال: أضحك من حضور ذهنك عند إبدائك سوءتك يوم ابن أبي طالب، أما والله لقد وافقته منّانا كريما، ولو شاء أن يقتلك لقتلك. قال عمرو: يا أمير المؤمنين، أما والله إني لعن يمينك حين دعاك إلى البراز ‌فاحولّت عيناك وربا سحرك وبدا منك ما أكره ذكره لك فمن نفسك فاضحك أو دع.» ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، ج ۱ ص ۲۶۲٫

منابع

1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبه آیت الله مرعشی النجفی، بی‌تا.
2. ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه في معرفة الصحابة، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۵ق.
3. ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم في تاريخ الأمم والملوك، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۲ق.
4. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، القاهرة، مكتبة الخانجي، ۱۴۲۱ق.
5. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستيعاب في معرفة الأصحاب، القاهرة، مكتبة نهضة مصر، ۱۳۸۰ق.
6. ابن عساکر دمشقی، علی بن حسن، تاریخ دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
7. ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامه والسیاسه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۰ق.
8. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ، عیون الاخبار، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۸ق.
9. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، دمشق – بيروت، دار ابن كثير، ۱۴۳۴ق.
10. ابن الکلبی، هشام بن محمد، مثالب العرب والعجم، بیروت، مطبوعات دار الاندلس، ۱۴۳۰ق.
11. بزار، احمد بن عمرو، مسند بزار، بیروت، مکتبة العلوم والحکم، ۱۴۰۹ق.
12. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
13. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۵ق.
14. زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار ونصوص الأخيار، بيروت، مؤسسة الأعلمي، ۱۴۱۲ق.
15. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
16. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، مصر، دار المعارف، ۱۳۸۷ق.
17. ـــــــــــــــــــــــ، تهذیب الآثار، القاهرة، مطبعة المدني، بی‌تا.
18. مالکی، حسن بن فرحان، مثالب معاوية بن أبي سفيان بالأسانيد الصحيحة، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۳۷ق.
19. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، مکتبه العصریه، بی‌تا.