نقد و بررسی نظریه خلافت نوع انسان و تبیین مقام خلافت الهی بر پایه نصوص دینی

رساله سطح سه حجت‌الاسلام و المسلمین سید احمد نقی زاده هاشمی با موضوع «نقد و بررسی نظریه خلافت نوع انسان و تبیین مقام خلافت الهی بر پایه نصوص دینی» با راهنمایی استاد ارجمند؛ حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید حسن طالقانی و داوری حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عز الدین رضا نژاد در بنیاد بین‌المللی امامت دفاع شد.

مصداق خلیفۀ الهی و نظریات رایج

در خصوص مصداق خلیفۀ الهی در آیه ۳۰ سوره بقره (وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ) نظریات گوناگونی وجود دارد. یکی از نظریه های رایج در این خصوص، نظریۀ خلافت نوع انسان است. طبق این نظریه، مصداق خلیفه منحصر در شخص یا اشخاص معینی نیست، بلکه خلافت برای حقیقت انسان جعل شده؛ ولی از آنجا که منشأ خلافت، علم به اسماء بوده و این اسماء دارای مراتبی است، لذا هر انسان به هر میزان که در مسیر صحیحِ اعتقاد، اخلاق و عمل گام نهد، اسماء الهی در نهاد او از قوه به فعلیت رسیده و خلافت نیز  به همان میزان به صورت ضعیف، متوسط و کامل در او  بروز و ظهور می یابد. البته کسانی که در مسیر مذکور حرکت نکنند تنها از قوۀ خلافت بهره مند خواهند بود.

برخورداری انسانهای کافر، عاصی و … از مقام خلافت الهی؟

حال این سؤال مطرح می شود که چطور می توان پذیرفت که انسان های کافر، مشرک، منحرف و اغلب آلوده به گناه، و لو به صورت بالقوه از مقام جانشینی خداوند و آینۀ تمام نما بودن او برخوردار باشند؟ آیا اعطای این مقام عظیم به چنین انسان هایی موجب وهن جایگاه عظیم خلافت الهی نمی گردد؟! از طرفی چطور انسان های پرهیزکار ولی غیر معصوم که امکان گناه، لغزش و خطا از آنان منتفی نیست، می توانند علاوه بر قوه خلافت به صورت بالفعل نیز به درجاتی از این مقام عظیم دست یابند؟ آیا مگر می شود این مقام در اختیارِ کسانی جز انسان های معصوم، برگزیده و حجح الهی قرار گیرد؟

مراجعه به نصوص دینی جهت تبین مقام خلافت الهی

این پرسش ها موجب شد لزوم پژوهش در این خصوص احساس شود؛ لذا سعی شد در گام نخست ادلۀ این نظریه مورد بحث و بررسی قرار گیرد، سپس با مراجعه به نصوص دینی اعم از آیات و روایات، مقام خلافت الهی تبیین شود.

 ادله هفتگانه نظریه خلافت نوع انسان

در بخش اول این نوشتار، هفت دلیلِ این نظریه یعنی؛ «تسبيح نوع ملائکه در مقابلِ افسادِ نوع انسان»، «حصر خلافت درحضرت آدم»، «ناسازگار با  لزوم استمرار خلافت»، «تعليم اسماء، تعليمی بالقوه به آدم و فرزندان»، «استعمالات قرآنی خلافت، دالّ بر نوعی بودن خلافت محل بحث «عدم حصر مصداق خليفه در انسان کامل  در روایات»، «قدرت بر کشف منافع زمين، دليلی بر خلافت نوع انسان»، «خلافت الهی، خلافتی در نظام تکوين»، مطرح و مورد مناقشه قرار می گیرد.

در بخش دوم، مفهوم، شروط و شئون خلافت الهی در نصوص دینی تبیین می شود.

در بخش سوم مصداق خلیفة الله و جنبه منحصر بودن مصادیق، همچنین استعمالات این مقام در خصوص معصومین مطرح می گردد.

ناتمام بودن ادله نظریه خلافت

در پایان رساله بدین نتیجه می رسد که ادلۀ نظریۀ خلافت نوعیه از اتقان کافی برخوردار نبوده و برای اثبات مدعا ناتمام می باشد. از طرفی آنچه در نصوص دینی تبیین شده، بر خلافت و جانشینی انسان های برگزیده و حجج الهی دلالت دارد.

تحلیل پندار تعارض حوادث عصر امام سجاد با نصوص امامت در پاسخ به شبهات فیصل نور

پاسخ به شبهه «فیصل نور» در تعارض گفتار امام مجتبی(ع) با نصوص امامت