بسم الله الرحمن الرحیم
به تازگی کلیپی را در فضای مجازی مشاهده کردم که شخصی برای زیارت جناب جعفر بن ابی‌طالب سه مرتبه به اردن مشرف شده بود. به این اندیشه افتادم که چقدر در حق ایشان کوتاهی کرده‌ام. شاید شما هم در مورد ایشان کمتر مطلبی شنیده و یا مطالعه کرده باشید. شخصیتی که از شخصیت‌های برجسته و نمونه تاریخ اسلام بوده و همواره مورد بی‌مهری و کم‌توجهی قرار گرفته در حالی که در منابع شیعه و اهل سنت از ایشان به نیکی یاد شده و کم‌نظیر می‌باشند. از این رو تصمیم بر نگارش مطلب کوتاهی در مورد ایشان گرفتم.
هاشمی محض
پدر جناب جعفر طیار، حضرت ابوطالب و مادر گرامی‌شان، جناب فاطمه بنت اسد بن هاشم است؛ از این‌رو جناب جعفر در زمره اولین افرادی است که به عنوان هاشمی محض شناخته شده و نسبشان از پدر و مادر به هاشم بن عبدمناف می‌رسد.
همسر ایشان اسماء بنت عمیس است. بنابر نظر مشهور تاریخ‌نویسان ثمره ازدواج جناب جعفر بن ابی‌طالب و اسماء سه فرزند به نام‌های عبدالله، عون و محمد است که هر سه در حبشه متولد شده‌اند(بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۴۴). نسل جناب جعفر از طریق عبدالله – همسر حضرت زینب سلام‌الله‌علیها – ادامه پیدا کرده است. ابوهاشم جعفری یکی از راویان مشهور و باعظمتی است که نسل وی از طریق عبدالله به جناب جعفر بن ابی‌طالب می‌رسد. ابوهاشم در زمره راویان توثیق شده است که از امام رضا‌علیه‌السلام تا حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف را درک کرده است(نجاشی، الرجال، ص۱۵۶؛ طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴).
فضایل و مناقب جعفر بن ابی‌طالب
فضایل و مناقب جعفر بن ابی‌طالب به حدی فزون است که این مناقب نه تنها در ابواب مختلفی از کهن‌ترین منابع حدیثی فریقین ذکر شده بلکه موضوع تک نگاری هایی نیز بوده است از جمله می‌توان به کتاب شیخ صدوق در مورد ایشان به نام کتاب فضائل جعفر بن ابی‌طالب اشاره کرد(ابن بابویه، الخصال، ج۱، ص۷۷).
یکی از بارزترین امتیازات ایشان پرهیز از شرک و بت‌پرستی است. از مجموع منابع تاریخی استفاده می‌شود که ایشان دومین مرد مسلمان هستند که اندکی پس از برادرشان امیرالمؤمنین علیه‌السلام به دین اسلام مشرف شده‌اند(ابن طاوس، سعد السعود للنفوس منضود، ص۸۶،؛ ابن اثیر، اسدالغابة، ج۱، ص۴۲۱).
روزی ابوطالب به همراه پسرشان جعفر بر پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله وارد شدند در حالی که ایشان به همراه امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حال نماز جماعت بودند. ابوطالب به جعفر فرمود: پشت سر پسر عمویت نماز بخوان. پیامبر که متوجه حضور جعفر شد جلو ایستاد و ابوطالب شادمان بازگشت در حالی که زمزمه می‌کرد: علی و جعفر مورد اطمینان من هستند…این اول نماز جماعتی بود که در اسلام برپا شد(ابن بابویه، الامالی، ص۵۰۸؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۲، ص۲۸۰).
پرهیز از شرک و بت‌پرستی
البته نباید چنین تصور شود که ایشان قبل از اسلام مشرک و بت‌پرست بوده‌اند؛ زیرا یکی از صفات بارز ایشان که در منابع فریقین بدان اشاره شده، پرهیز از شرک و بت‌پرستی است.
در روایتی از امام باقر‌علیه‌السلام این‌گونه می‌خوانیم: خداوند متعال به پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله وحی کرد که به خاطر چهار خصلت در جعفر بن ابی طالب از او سپاسگذارم. پیامبر، جعفر را خواستند و او را از جریان وحی مطلع ساختند. جعفر گفت: اگر خداوند شما را با خبر نکرده بود من نیز چیزی نمی‌گفتم؛ من هرگز شراب ننوشیدم زیرا می‌دانستم با نوشیدن آن، عقلم از بین می‌رود. هرگز دروغ نگفتم؛ چون دروغ خلاف مروت است.
هرگز مرتکب زنا نشدم به‌خاطر اینکه می‌دانستم اگر حرمت کسی را هتک کنم حرمتم هتک خواهد شد و بت نپرستیدم؛ چون می‌دانستم که نه می‌تواند سودی برساند و نه ضرری را متوجه من سازد(ابن بابویه، الامالی، ص۷۴و ۷۵٫ به همین مضمون در: ابوالفرج نهروانی، الجلیس الصالح و الانیس الناصح، ج۱، ص۱۶۳؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۲، ص۲۸۰)
جایگاه جعفر بن ابی طالب نزد پیامبر اسلامصلیاللهعلیهوآله
اگر بخواهیم بیشتر با شخصیت ایشان آشنا شویم، باید جایگاه جناب جعفر طیار را در پیشگاه پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله بدانیم. پیامبر اسلام می‌فرمایند: مردم از شجره‌های گوناگون آفریده شده‌اند ولی من و فرزند ابوطالب از یک شجره آفریده شده‌ایم. ریشه‌ام علی است و شاخه‌ام جعفر است(ابن بابویه، الخصال، ج۱، ص۲۱). برخی از اهل سنت نیز این روایت را ذکر کرده‌اند که پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله به جعفر فرمود: تو در اخلاق و شمایل شبیه من هستی. تو آفریده شده‌ای از همان طینتی که من آفریده شدم(احمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ج۲، ص۸۹۰؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۴، ص۱۴۴)؛
از همین رو پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله تنها دو نفر را به عنوان برادر خود معرفی کردند: یکی امیرالمؤمنین علیه‌السلام و دیگری جعفر بن ابی‌طالب(قطب راوندی، الدعوات، ص۹۰؛ اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۹۵؛ حلی، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، ص۲۳۱، ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۳۷؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۷، ص۲۵۷).
فصاحت و بلاغت
یکی دیگر از امتیازات جعفر طیار این است که پس از افزایش آزارها و شکنجههای مشرکین نسبت به مسلمانان، پیامبر اسلامصلیاللهعلیهوآله تعدادی از مسلمانان را رهسپار حبشه کرد. در آن دیار پادشاهی وجود داشت که نزد او به کسی ظلم نمی‌شد(طبری، تاریخ الطبری، ج۱، ص۵۴۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳۶۰).
رئیس این گروه از مسلمانان جناب جعفر طیار بود از این رو ایشان به عنوان اولین سفیر پیامبر گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله شناخته می‌شوند که مورد اعتماد ایشان نیز بودند(ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۱۰۶؛ بیهقی، دلائل النبوة، ج۲، ص۳۰۹).
مشرکین مکه که از جریان هجرت اطلاع یافتند، عمروعاص و عمارة بن ولید یا عبدالله بن ابی ربیعة را جهت بازگرداندن مسلمانان به همراه هدایای فراوان برای اطرافیان نجاشی و هدیه ویژه برای نجاشی رهسپار حبشه کردند(حلبی، السیرة الحلبیة، ج۲، ص۲۷؛ بیهقی، السنن الکبری، ۹ج، ص۱۴۴).
عمروعاص با شیطنت و در دو نوبت قصد فریب دادن نجاشی را داشت که جناب جعفر بن ابی‌طالب با دلیل و منطق و با بیانی شیوا آموزه‌های دین اسلام را برای نجاشی تبیین کرد. همین امر سبب شد نجاشی دست رد به سینه مشرکین زده و به آن‌ها گفت به خدا سوگند آنان را به شما تحویل نخواهم داد و خطاب به مسلمانان گفت شما در سرزمین من در امنیت هستید(طبری، دلائل الامامة، ص۱۲؛ احمد بن حنبل، المسند، ج۱، ص۲۰۲). این مطلب بیانگر فصاحت و بلاغت بالای جناب جعفر بن ابی‌طالب است که سبب غلبه بر مشرکین مکه و اقناع حاکم حبشه شد.
صاحب الهجرتین و نماز تسبیح
شواهد دیگری نیز بر جلالت شأن جناب جعفر بن ابی‌طالب وجود دارد از جمله می‌توان به شادمانی پیامبر اکرم از بازگشت جعفرطیار به مدینه پس از فتح خیبر اشاره کرد. این گروه در سال هفتم هجرت و پس از فتح خیبر به دست امیرالمؤمنین علیه‌السلام، به مدینه رسیدند. از این رو این گروه ملقب شدند به صاحب الهجرتین؛ هجرت از مکه به حبشه و هجرت از حبشه به مدینه. زمانی که چشمان پیامبر اسلامصلیاللهعلیهوآله به جعفر افتاد از جا برخواسته و دوازده قدم به استقبال وی رفتند؛ او را در آغوش گرفته و میان دو دیده جعفر را بوسه زد. پیامبر از شوق دیدار جعفر گریه کرده و فرمود: نمی‌دانم به کدام‌یک شادمان باشم؛ به آمدن تو ای جعفر یا به گشایش خیبر که خداوند به دست برادرت علی فتح نمود(ابن بابویه، الخصال، ج۲، ص۴۸۴؛ همو، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۵۴٫ با اندک تفاوتی در: واقدی، مغازی، ج۲، ص۱۴۸؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۵، ص۵؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۰۸ و ج۴، ص۳۵). پس از این جریان بود که پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله نماز تسبیح را به عنوان هدیه به وی تعلیم کرد. این نماز معروف است به نماز جعفر طیار که فضیلت بسیاری در روایات برای آن بیان شده است(کلینی، الکافی، ج۳، ص۴۶۵).
یکی دیگر از فضیلت‌های جناب جعفر بن ابی‌طالب جریان شهادت ایشان است. پیامبر اسلامصلیاللهعلیهوآله در جنگ موته سه نفر را به عنوان امیر سپاه تعیین کردند و جناب جعفر را به عنوان اولین فرمانده تعیین نمودند(سلیم بن قیس، کتاب سلیم، ج۲، ص۸۴۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۲۰۵؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۵، ص۳۵) که در صورت شهادت یک نفر، دیگری به عنوان امیر سپاه باشد. هر سه نفر در این جنگ به فیض شهادت نائل شدند. پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله شهادت جناب جعفر را به خانواده‌اش خبر داده و فرمودند: خداوند برای جعفر دو بال قرار داده که با آن در بهشت پرواز میکند(طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۱۴). بر همین اساس لقب طیار به جعفر اعطا شد.
شاید این سؤال به ذهنتان خطور کرده باشد که ایشان دارای چه مقام و رتبه‌ای هستند؟
جناب جعفر طیار از جهت فضیلت و برتری در رتبه پس از معصومین علیهم‌السلام
پاسخ این پرسش را می‌توان در روایت شیخ صدوق یافت. از شیخ صدوق نقل شده که پیامبر گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله در واپسین لحظات عمر شریفشان به حضرت زهراسلام‌الله‌علیها فرمودند: … دخترم ما خاندانی هستیم که خداوند شش خصلت به ما عنایت کرده که به هیچ کس از اولین و آخرین ارزانی نفرموده است- و حضرت به شش نفر اشاره کردند تا آن‌که حضرت زهراسلام‌الله‌علیها فرمود- کدام‌یک از این‌‌ها افضل است؟ پیامبر فرمود: پس از من علی افضل است و پس از علی و تو و دو فرزندم حسن و حسین و اوصیای بعد از این پسرم – به حسین اشاره کرد- که مهدی هم از آن‌ها است، حمزه و جعفر با فضیلت‌ترین افراد از خاندانم هستند. ما خاندانی هستیم که خداوند آخرتمان را بر دنیا برگزیده است(ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۶۳). از این دسته روایات روشن می‌شود که جناب جعفر طیار از جهت فضیلت و برتری در رتبه پس از معصومین علیهم‌السلام قرار دارد.
جایگاه جناب جعفر نزد اهل بیت علیهم‌السلام
افزون بر روایات نبوی، پیشوایان شیعه نیز در موارد گوناگون انتساب خویش به جناب جعفر بن ابی‌طالب را مایه مباهات می‌دانستند. از جمله اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام در روز شورای شش نفره در مقابل حاضرین احتجاج کرده و فرمودند: …شما را به خدا سوگند، آیا در میان شما کسی هست به جز من که برادری مانند برادرم جعفر داشته که با دو بال بهشتی تزیین شده و به هر کجا بخواهد پرواز کند؟! آن‌ها گفتند: خیر… (ابن بابویه، الخصال، ج۲، ص۵۵۵؛ طبری، المسترشد فی امامة علی بن ابی‌طالب علیه السلام، ص۳۳۳).
جناب جعفر طیار یکی از مدافعان سرسخت خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام
جالب است بدانید که جناب جعفر طیار یکی از مدافعان سرسخت خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام بوده‌اند به گونه‌ای که ایشان پس از جریان سقیفه در موارد گوناگون، جای خالی وی را احساس کرده و می‌فرمودند اگر جعفر و حمزه می‌بودند، این‌چنین با من رفتار نمی‌شد ولی حضرت به دلیل عدم وجود یاور و همراه مجبور به صبر شدند(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۱، ص۱۱۱؛ کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۸۹و ۱۹۰؛ ابن طاوس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ص۲۴۹). این موارد بیانگر اعتقاد راسخ حمزه و جعفر به خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام پس از پیامبر گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله است. اگر این دو شخصیت در روز شهادت پیامبر زنده بودند هیچ کس در خلافت طمع نمی‌کرد(مدنی، الدرجات الرفیعة، ج۱، ص۶۵).
قرابت و خویشاوندی با پیامبر
یکی از نمونه‌های ماندگار مباهات اهل بیت علیهم السلام به جناب جعفر طیار، زمانی است که امام حسن علیه السلام پس از صلح با معاویه فرمودند: جایگاهی که خداوند به جناب حمزه و جعفر طیار اعطا کرده است به‌خاطر قرابت و خویشاوندی با پیامبر است(طوسی، الامالی، ص۵۶۴). در سوی مقابل امام در برابر معاویه اشاره به پستی نسب وی کرده و فرمودند: پدر من علی است و پدر تو صخر است. مادر من فاطمه است و مادر تو هند است. پدربزرگ من رسول خداست و پدربزرگ تو حَرب است. مادربزرگ من خدیجه است و مادربزرگ تو قتیله است پس خدا لعنت کند از ما آن کسی را که نامش پلیدتر و نسبش پست‌تر و سابقه‌اش بدتر و پیشتاز در کفر و نفاق بوده است(ابوالفرج اصفهانی، ج۱، ص۱۹؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۵).
در احادیث و کلمات امام حسین علیه‌السلام نیز موارد متعددی به چشم می‌خورد که حضرت به انتساب خویش به ایشان افتخار میکند. از جمله اینکه ایشان در روز عاشورا و در گرماگرم جنگ خطاب به لشگریان دشمن فرمودند: … آیا جعفر طیار که با دو بال در بهشت پرواز میکند عموی من نیست؟!(مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۷).
یکی دیگر از مواردی که اهل بیت علیهم‌السلام به عمویشان جعفر طیار افتخار کرده‌اند، مجلس یزید در شام است که وی مجلسی را در شام فراهم ساخت تا جایگاه اهل بیت را فرومایه نشان دهد. از این رو سعی بر ممانعت از سخن گفتن امام سجادعلیه‌السلام داشت زیرا از رسوا شدن خود و خاندان ابوسفیان بیم داشت؛ ولی امام سجادعلیه‌السلام خطبه‌ای ماندگار ایراد کرده و جایگاه اهل بیت علیهم‌السلام را در اوج عزت بیان نمودند؛ از جمله اینکه فرمودند: ما به واسطه هفت خصلت برتری داده شده‌ایم- تا آن‌که فرمود- طیار از ما می‌باشد(مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۳۸).
جایگاه جناب جعفر طیار در قیامت
جناب جعفر بن ابی‌طالب علاوه بر اینکه در دنیا مورد ستایش بوده، در قیامت نیز دارای جایگاه والایی هستند. انس بن مالک می‌گوید: از پیامبر گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله درباره تفسیر آیه «وجوه یومئذ مسفرة ضاحکة مستبشرة» سؤال نمودم که مقصود چه افرادی هستند؟ حضرت فرمودند: ای انس مقصود از آن، چهره‌های ما فرزندان عبدالمطلب است؛ من و علی و جعفر و حسن و حسین و فاطمه. از قبرهایمان خارج شده در حالی که چهره‌هایمان در روز قیامت مانند خورشید نیمروز درخشان است. خداوند متعال فرموده است: «وجوه یومئذ مسفرة» یعنی چهره‌هایی که در زمین قیامت نورانی و تابناک است. «ضاحکة» یعنی شادمان از رضایت خداوند متعال از ما و «مستبشرة» یعنی بشارت داده شده به ثوابی که خداوند به ما وعده داده است(حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۲، ص۴۲۳).
پرچم تسبیح در دستان جناب جعفر طیار
ایشان در قیامت در زمره چهره‌های درخشانی بوده که به عنوان یکی از پرچمداران امت اسلامی شناخته می‌شوند. پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمایند: در روز قیامت چهار پرچم به من عطا خواهد شد که پرچم حمد را در دستان خودم می‌گیرم و پرچم تهلیل را به امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌سپارم و او را با گروه اول همراه می‌کنم… پرچم تکبیر را در دستان حمزه قرار می‌دهم و او را با گروه دوم می‌فرستم… پرچم تسبیح را به جعفر واگذار کرده و او را با گروه سوم همراه می‌کنم سپس به سراغ امتم آمده تا آنان را از شفاعت خودم بهره‌مند سازم(کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص۵۴۷). از این روایت استفاده می‌شود که جناب جعفر در کنار پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله و امیرالمؤمنین علیه‌السلام به عنوان پرچمدار این امت محسوب می‌شوند.
فضایل جناب جعفر بن ابی‌طالب بیش از آن است که در این نوشته خلاصه شود. ولی از مجموع مطالب پیشین به‌دست می‌آید که جناب جعفر طیار از شخصیت‌های برجسته و نمونه تاریخ اسلام بوده‌اند که اهل بیت علیهم‌السلامدر مقابل دشمنان دون مایه‌ای همچون بنی‌امیه به خویشاوندی با جناب جعفر طیار افتخار نموده و اشاره به پستی نسب این خاندان نموده‌اند. از سوی دیگر در روایات تفسیری نیز برخی آیات قرآن کریم به ایشان و عظمت جایگاه ایشان تطبیق شده است.
آیا آیه « إذْ یبَایعونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَه » عدالت تمامی صحابه را ثابت میکند؟
ثبت دیدگاه