طوبای هجرت، بانوی کرامت
(علل مهاجرت حضرت معصومه (س) از مدینه به ایران، نقش ایشان در ترویج تشیع، و تأثیر این هجرت بر شکل‌گیری قم به عنوان مرکز علمی شیعه)
مسئله هجرت در تاریخ اسلام جایگاهی ویژه و تقدس‌آمیز دارد. پیامبر اکرم (ص) به عنوان اسوه حسنه مسلمانان، خود الگوی عملی این سنت الهی بودند؛ چه در فرمان هجرت به حبشه که نخستین مهاجرت سیاسی-دینی مسلمانان محسوب می‌شد، و چه در هجرت تاریخی خود از مکه به مدینه که مبدأ تاریخ اسلام گردید. قرآن کریم با صراحت تمام، هجرت را راهبردی الهی برای نجات مؤمنان از چنگال ستمگران و زمینه‌سازی برای گسترش اسلام معرفی می‌کند: «وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ» (نساء: ۱۰۰). این آیه به روشنی بیان می‌دارد که پاداش آنکه به قصد هجرت در راه خدا از خانه خود بیرون رود – حتی اگر پیش از رسیدن به مقصد جان بسپارد – بر عهده خدای متعال است.
این تأکیدات قرآنی و سیره نبوی نشان می‌دهد که هجرت در اسلام صرفاً یک جابجایی جغرافیایی نیست، بلکه حرکتی حساب شده با اهدافی متعالی است: رهایی از نظامات ظالمانه ،حفظ کیان ایمانی جامعه مؤمنان ،زمینه‌سازی برای ترویج معارف ناب دینی و تأسیس پایگاه‌های جدید برای اسلام ناب محمدی (ص).
اهمیت این سنت الهی تا بدانجاست که ائمه معصومین (ع) نیز در مقاطع حساس تاریخ شیعه، با الهام از این سنت نبوی، به شیعیان دستور هجرت می‌دادند. این فرامین در حقیقت استمرار همان خط مشی الهی بود که از سوی پیامبر (ص) آغاز شده بود.ائمه معصومین در مواردی که جان شیعیان را در خطر می‌دیدند یا مهاجرت آنان را در تبلیغ معارف اهل‌بیت سودمند می‌یافتند، به آنها دستور مهاجرت می‌دادند. فرمان مهاجرت از سوی ائمه یک حرکت علیه دستگاه فاسد و ظالم حکومت بود و بدین صورت اعتراض خود را به حکومت فاسد اعلام می‌کردند. از جمله مواردی که حضرات معصومین دستور به مهاجرت داده‌اند، دستور به مهاجرت حضرت معصومه است. این دستور که از ناحیه امام رضا (ع) صادر شده‌است دارای ابعاد و علل گوناگونی است. می‌توان از بین علت‌هایی که برای هجرت حضرت معصومه بر شمرده شده‌است، جنبه‌ی اعتراضی به حکومت فاسد عباسیان و تشکیل و تثبیت یک مرکز شیعی مقتدر که از پشتوانه خاندان وحی برخوردار است را پر رنگ دانست.
سالها قبل از تولد حضرت معصومه، امام صادق مژده‌ای به دوستداران اهل‌بیت (ع) می‌دهند مبنی بر اینکه در شهر قم حرمی برای اهل‌بیت بنا خواهد شد و پناهگاه جمع بسیاری از محبین خاندان عصمت و طهارت خواهد بود. و آن حرم برای یک بانوی مجلله از نسل ایشان است که به تعبیر دو امام معصوم ثواب زیارت این حرم مطهر فقط و فقط بهشت خواهد بود. بانوی باعظمت و با کرامتی که در میان امام‌زادگان از شان و منزلت بالایی برخوردار است و در زیارتنامه‌ای که از امام رضا (ع) در مورد ایشان صادر شده‌است به این جایگاه عظیم تصریح شده‌است ( فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْن – بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج۹۹، ص: ۲۶۷). پس تامل و دقت در زندگی پربرکت این بانوی با کرامت موجب رشد و ترقی در مراتب بندگی خواهد شد.
بعد از اینکه مامون امام رضا علیه السلام را به اجبار راهی خراسان کرد جمع بسیاری از فرزندان امام کاظم علیه السلام و دیگر امامان نیز به سمت ایران رهسپار شدند. عده‌ای ناگزیر به شمال ایران، عده‌ای دیگر به نواحی جنوبی و عده‌ای نیز راهی مرکز ایران شدند. یکی از گروه‌هایی که راهی مرکز ایران شد، کاروانی بود که در آن کاروان دختر موسی بن جعفر (ع) یعنی حضرت معصومه (س) حضور داشت. کاروان ایشان پس از سفری پر مشقت، در ساوه مورد هجوم مأموران مخفی عباسی قرار گرفت که با ظاهر راهزنان به یاران ایشان حمله کردند. نسبت به اینکه حضرت معصومه خودشان درخواست عزیمت به قم کردند یا بزرگان قم این تقاضا را کردند اختلاف نظر وجود دارد ولی استقبال مردم قم و در راس آنها بزرگانی همچون موسی بن خزرج مورد شک و تردید نیست. آن بانوی با عظمت بعد از مدتی که در قم بودند از دنیا رفتند و در مکانی که متعلق به موسی بن خزرج بود دفن شدند. طبق تحقیق محققانی چون سید جعفر مرتضی عاملی، حضرت معصومه در ساوه مسموم شدند و در قم به شهادت رسیدند.
قم که از نخستین پایگاه‌های تشیع در ایران محسوب می‌شد، با مهاجرت اشعریان در قرن اول هجری به این منطقه شکل گرفت. این خاندان شیعی که از ظلم حجاج بن یوسف ثقفی گریخته بودند، بذر تشیع را در این سرزمین کاشتند. اما نقطه عطف تاریخی این شهر، ورود پرفروغ حضرت فاطمه معصومه(س) در قرن دوم هجری بود که با ساخت حرم مطهر ایشان، قم به کانونی زنده و پویا برای معارف اهل بیت(ع) تبدیل شد.
این تحول چنان عمیق بود که در قرون بعدی، حرم حضرت معصومه(س) به قلب تپنده شهر بدل گشت و نخستین مراکز علمی شیعه در جوار این آستان مقدس شکل گرفت. حضور علمای بزرگی مانند شیخ صدوق و پدرش ابن بابویه در این شهر، بر شکوه علمی آن افزود و قم را به یکی از مهم‌ترین مراکز نشر معارف اهل بیت(ع) در جهان اسلام مبدل ساخت. این روند تا به امروز ادامه یافته و قم را به عنوان پایتخت علمی تشیع در جهان معرفی کرده است.
مهاجرت سادات و علویان به قم افزایش یافت. در بین این گروه راویان برجسته‌ای وجود داشتند که معارف را از اهل‌بیت اخذ کرده و به شیعیان و مشتاقان منتقل می‌کردند.
مدرسه‌های حدیثی در اطراف حرم شکل گرفت و قم به مرکز نقل روایات اهل بیت (ع) تبدیل شد. محدثان بزرگ شیعه مانند: شیخ کلینی (صاحب الکافی) ،شیخ صدوق(صاحب من لا یحضره الفقیه) و غیره در این شهر فعالیت داشتند یا از دانشمندان آن تأثیر پذیرفتند و با تأسیس حوزه علمیه قم به صورت رسمی توسط آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (سال ۱۳۴۰ ه.ق / ۱۹۲۱ م)، این شهر به پایتخت علمی تشیع تبدیل شد و تا به امروز در کنار دیگر حوزه‌های علمیه شیعی در دنیا، کانون اصلی جنبش علمی شیعه نقش بی‌بدیل خود را ایفا کرد.
ثبت دیدگاه