رقیه(س)، یادگار کوچک کربلا، با وجود اسارت، عزتمندانه ایستاد و سند رسوایی ستمگران شد. او اگر چه کودکی بیش نبود اما با تحمل رنج اسارت، پیام‌آور کربلا شد و با زبان معصومانه خود، حقیقت را فریاد زد. کاروان اسیران با وجود تمام مصائب، نه تنها تسلیم نشدند بلکه با صبر و استقامت، بذر مقاومت فرهنگی را در دل‌ها کاشتند. رقیه(س)، ستاره‌ای کوچک در این کاروان نورانی، نشان داد حتی در اوج ناتوانی می‌توان با ایمان و اراده، هویتی جاودانه برای خود و آیندگان رقم زد. کاروانی که اسارتش، منبر روشنگری شد و رقیه‌اش، سند مظلومیت آل‌الله(ع).
اما چگونه این کاروان رنج‌دیده، با وجود تحمل مصائب جانکاه، توانست بذر امید را در دل‌های مردم شام بکارد و پیام کربلا را به گوش جهانیان برساند؟

هویت‌بخشی و مقاومت فرهنگی در کاروان اسیران

مهم‌ترین مؤلفه‌های هویت جمعی و مقاومت فرهنگی که در حرکت کاروان اسرای کربلا قابل رهگیری است،کاروان اسرا برخلاف تلقی رایج از اسارت به‌مثابه ضعف، در هر ایستگاه، منبری شد برای روشنگری. خطبه‌های حضرت زینب(س) در کوفه و شام و خطابه‌های امام سجاد(ع) در مجلس ابن‌زیاد و یزید، روایتی معکوس از آنچه دستگاه اموی در پی القای آن بود، ارائه کردند. حضرت زینب(س) با خطبه‌های آتشین خود نشان داد اسارت جسم نمی‌تواند روح آزادگی را به بند کشد. سخنان او در شام، که حتی دشمنان را به سکوت واداشت، نمونه‌ای از قدرت نرم در برابر زور و ستم بود. او با کلامش نه‌تنها حقیقت کربلا را فریاد زد، بلکه هویتی جمعی برای پیروان اهل بیت(ع) ساخت که تا امروز در فرهنگ عاشورایی زنده است.
در کوفه، وقتی مردم برای دیدن اسیران جمع شده بودند، حضرت زینب(س) با صدای رسا فرمود: «یا أَهلَ الکوفَةِ، أَهلَ الخَتْلِ والغَدَرِ، أَتبکون؟! فلا رَقَأَتِ الدَّمعَةُ، ولا هَدَأَتِ الرَّنَّةُ…» (بحارالانوار، مجلسی، ج ۴۵، ص ۱۰۹) و در چند جمله، وجدان مردم را بیدار کرد و نقاب از چهره ریاکارانه‌شان برداشت.

روشنگری کاروان؛ منبرهای اسارت

اما چگونه ممکن است در زنجیر اسارت و بستر بیماری، فریاد رسا و پیام رهایی‌بخش سر داده شود؟ این همان راز ماندگاری امام سجاد(ع)، اسوه صبر و استقامت در کربلاست : امام سجاد(ع) با وجود بیماری و ضعف جسمانی، با دعاها و سخنان حکیمانه خود، بذر مقاومت فرهنگی را کاشت. او در قالب دعا، مفاهیم عدالت‌خواهی و ایستادگی در برابر ظلم را به نسل‌های بعدی منتقل کرد. این کاروان، در مسیر پررنج خود نشان داد حتی در اوج ناتوانی ظاهری می‌توان با کلام و رفتار، تمدنی مبتنی بر آزادگی و حقیقت‌جویی بنا کرد. در مسیر شام، امام سجاد(ع) با تحمل بیماری و اسارت، همچنان در موضع هدایت باقی ماند. در پاسخ به یزید که گفت: «ما این‌ها را به خاطر خروج بر خلیفه خدا کشته‌ایم»، امام(ع) فرمود: «أَبالقَتلِ تُهَدِدُنی یَا ابنَ الطُلَقاء؟» و سپس با معرفی خود و خاندانش، شجره طیبه اهل ‌بیت(ع) را به مردم شناساند. (بحار الانوار، مجلسی، ج ۴۵، ص۱۱۸) در خطبه شام، امام سجاد(ع) فرمود: «أَنَا ابْنُ مَنْ قُتِلَ صَبْرًا وَکَفَی بِذَلِکَ فَخْرًا…» و شجره‌نامه خود را تا پیامبر(ص) شمرد؛ این سخنان، هویت دینی مردم را نسبت به اهل ‌بیت(ع) بازتعریف و وجدان عمومی را نسبت به ظلم بنی‌امیه بیدار کرد. (مناقب، ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۱۱۵)

رهبری حضرت زینب(س)؛ فریاد رسا در برابر استبداد

در میان تمام رنج‌ها و مصیبت‌های کاروان اسیران کربلا، نقش بی‌بدیل حضرت زینب(س) به عنوان رهبر و سخنگوی این کاروان، بیش از هر چیز دیگری خودنمایی می‌کند. او با خطبه‌های آتشین و کلام نافذ خود، نه تنها از تحریف تاریخ جلوگیری کرد، بلکه پیام عاشورا را به گوش جهانیان رساند.  کاروانی که بر شتران بی‌جهاز سوار شد و در کوچه و بازار چرخانده شد، در عمل نشان داد ایمان و هدف می‌تواند از انسان، حریفی بزرگ‌تر از هر قدرتی بسازد. حضرت زینب(س) در مجلس یزید، با آنکه با طناب اسارت وارد شده بود، خطاب به یزید فرمود: «فَکِدْ کَیْدَکَ، وَاسْعَ سَعْیَکَ، فَوَاللهِ لَا تَمْحُو ذِکْرَنَا، وَلَا تُمیتُ وَحْیَنَا (اللهوف، ابن طاووس، ص ۱۱۹) هر چه نیرنگ داری به کار بند و نهایت تلاشت را بکن و هر کوششی که داری به کار گیر؛ اما به خدا سوگند با همه این تلاش‌ها، یاد ما را از خاطره‌ها محو نخواهی کرد و چراغ وحی ما را نمی‌توانی خاموش کنی». این اعلامیه فرهنگی، خنثی‌کننده تمام برنامه‌های تحریف حکومت اموی بود.

الگوی مقاومت برای نهضت‌های پسین

در عصری که روایت‌های رسمی از تاریخ، اغلب با هدف تحریف و کنترل افکار عمومی ارائه می‌شوند، بازخوانی و تفسیر مجدد رویدادهای تاریخی از منظر عدالت‌خواهانه و رهایی‌بخش، اهمیتی مضاعف می‌یابد.  حرکت کاروان اسرا، زمینه‌ساز شکل‌گیری حرکت‌های اعتراضی شد؛ از قیام توابین و مختار تا نهضت زید و پس از آن؛ چرا که این کاروان نه در موضع قربانی، بلکه در موضع آگاهی‌بخش ظاهر شد. نقل سرها و اسرا، با وجود ظاهر تلخ آن، سبب افشای چهره دشمن و آگاهی مردم شد. از منظر امروزی، کاروان اسیران را می‌توان پیشگام نوعی «فعالیت مدنی» دانست که در برابر قدرت‌های ستمگر، با ابزار فرهنگ و کلام مقاومت کرد. این حرکت بین‌رشته‌ای، از تاریخ و دین تا جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی، درس‌هایی برای امروز ما دارد: اینکه چگونه می‌توان در برابر نابرابری‌ها و ظلم، با حفظ هویت و ارزش‌ها، مقاومتی سازنده ایجاد کرد. نکته قابل توجه اینکه این فرهنگ مقاومت تا به امروز به روشنگری خود ادامه داده است و شاهد بوده‌ایم ابوحمزه، سخنگوی سرایا القدس شاخه نظامی جهاد اسلامی، به این بخش از خطبه حضرت زینب(س) که فرمود: «فَکِدْ کَیْدَکَ، وَاسْعَ سَعْیَکَ، فَوَاللهِ لَا تَمْحُو ذِکْرَنَا، وَلَا تُمیتُ وَحْیَنَا» استناد کرده و آن را خطاب به یزیدیان زمان که رژیم اشغالگر صهیونی است، به کار برده است.

احیای هویت شیعی در قالب شعائر

ورود اسیران به مدینه و استقبال اهل این شهر از خاندان پیامبر(ص) و عزاداری‌هایی که پس از آن شکل گرفت، سبب بازتعریف «هویت شیعی» بر محور مظلومیت امام حسین(ع) و رسالت اهل ‌بیت(ع) شد. این هویت، نه فقط عاطفی، بلکه عقیدتی بود؛ هویتی که امروز در قالب عزاداری و زیارت اربعین جهانی شده است.
کاروان اسرای کربلا، حاملان حقیقت عاشورا بودند. آن‌ها با سخن، رفتار، صبر و افشاگری، مفاهیم بلند امامت، مظلومیت و حق‌طلبی را به وجدان جامعه اسلامی تزریق کردند. این حرکت، تنها یک روایت تاریخی نیست؛ بلکه الگویی برای تمام زمان‌هاست که نشان می‌دهد چگونه می‌توان حتی در موضع اسارت، دست برتر فرهنگی داشت و وجدان تاریخ را بیدار کرد.