جلسه پیش‌دفاع از رساله دکتری با موضوع تحلیل ردیه‌های علمای امامیه شبه‌قاره بر «تحفه اثناعشریه» برگزار شد
جلسه پیش‌دفاع از رساله سطح چهار (دکتری) با عنوان «تحلیل و گونه‌شناسی ردیه‌های علمای امامیه شبه‌قاره بر تحفه اثناعشریه و ارزش‌گذاری آنها»، در اتاق جلسات ریاست مجتمع آموزش عالی حکمت و مطالعات ادیان واقع در مدرسه عالی امام خمینی با حضور جمعی از محققان و پژوهشگران برگزار شد.
در این نشست علمی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی به‌عنوان استاد راهنما و حجت‌الاسلام والمسلمین سید لطف‌الله جلالی به‌عنوان استاد مشاور حضور داشتند. همچنین داوری این جلسه بر عهده حجج اسلام والمسلمین عبدالمجید زهادت، محمدحسین نصیری و محمدصفر جبرئیلی بود که با طرح دیدگاه‌ها و نکات علمی خود، به بررسی ابعاد مختلف رساله پرداختند.
از نکات برجسته این پیش‌دفاع، حضور میهمان ویژه جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدوی (نماینده مقام معظم رهبری در قاره آفریقا و نماینده سابق ایشان در شبه‌قاره) بود که با بیانات خود، اهمیت مباحث مطروحه در رساله را در عرصه جهانی و نیازهای علمی و فرهنگی جهان اسلام تبیین کرد.
ریاست محترم مجتمع آموزش عالی حکمت و مطالعات ادیان نیز با حضور در این جلسه، ضمن تأکید بر جایگاه علمی این‌گونه نشست‌ها، از تلاش‌های دانش‌پژوه و اساتید راهنما و داوران قدردانی نمود.
این نشست با حضور جمعی از محققان، اساتید و علاقه‌مندان به مباحث کلامی و مطالعات ادیان از جمله حجج اسلام شجاعت حسین، زمان‌نژاد، اسفندیاری و کاظمی برگزار شد و فضای علمی و پرنشاطی را رقم زد.
خلاصه ای از محتوای علمی رساله و ساختار فصول:
- فصل اول: کلیات و مفاهیم: در این فصل به بررسی مفاهیم کلیدی مانند «گونه‌شناسی»، «ردیه»، «تحفه اثناعشریه» و پیشینه تحقیق پرداخته شده است.
- فصل دوم: گونه‌شناسی ردیه‌ها:در این فصل، ردیه‌های شناسایی‌شده بر اساس معیارهایی مانند زمان تألیف، جغرافیا، خاندان علمی مؤلف، روش ردیه‌نویسی (کلامی، حدیثی، تاریخی)، حجم اثر و زبان تألیف (فارسی، عربی، اردو) دسته‌بندی و تحلیل شده‌اند.
- فصل سوم: ارزش‌گذاری و تحلیل محتوایی:این فصل به ارزیابی کیفیت، دقت علمی، عمق استدلال، میزان استناد به منابع معتبر، نوآوری و تأثیرگذاری هر یک از ردیه‌ها می‌پردازد.
- فصل چهارم تا ششم:به طور مفصل به معرفی و تحلیل مهم‌ترین ردیه‌ها و مؤلفان آنها اختصاص دارد.
- فصل هفتم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی:یافته‌های نهایی و دستاوردهای پژوهش ارائه می‌شود.
استاد سبحانی، ضمن خیرمقدم به حضار، به ویژه از حضور میهمان ویژه، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدوی، که به عنوان نماینده مقام معظم رهبری و از شخصیت‌های اثرگذار در حوزه علمی و فرهنگی شبه‌قاره و آفریقا هستند، تشکر کرد. حضور ایشان و دیگر اساتید بزرگوار، موجب دلگرمی دانش‌پژوه و حاضران عنوان شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی در ابتدا به اهمیت موضوع رساله پرداختند. کتاب «تحفه اثناعشریه» تألیف سید عبدالعزیز دهلوی (مشهور به سراج الهند) از جمله آثار شاخص و جریانساز در نقد تشیع امامی در ۲۰۰ سال اخیر است که به زبان فارسی نوشته شده و به دلیل ادبیات خاص و پشتیبانی گسترده، تأثیر عمیقی در فضای فکری شبه‌قاره گذاشته است. این کتاب تاکنون به زبان عربی ترجمه، تلخیص و مجدداً در عربستان منتشر شده و حتی موضوع چندین پایان‌نامه دکتری در دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه ابن سعود قرار گرفته است. حجم و گستردگی پاسخ‌ها و ردیه‌های نوشته‌شده از سوی علما و متکلمان امامیه بر این کتاب، کم‌نظیر و نشان‌دهنده اهمیت آن است.
ریاست محترم بنیاد بین المللی امامت ویژگی های این اثر را چنین توصیف کردند:
- کاوش میدانی و فراتر از کتابخانه‌ها:دانش‌پژوه تنها به فهرست‌ها و کتاب‌شناسی‌های موجود اکتفا نکرده و با سفر به کتابخانه‌های مختلف در ایران و احتمالاً خارج، به بررسی مستقیم نسخ خطی، راستی‌آزمایی گزارش‌ها و حتی پیگیری‌های شفاهی با اساتید پرداخته است.
- فراتر از فهرست‌نگاری:این اثر صرفاً یک فهرست توصیفی نیست، بلکه به تحلیل محتوایی، گونه‌شناسی، ارزش‌گذاری و ارزیابی این ردیه‌ها پرداخته است.
- کشف و شناسایی آثار ناشناخته:بخشی از این پژوهش به شناسایی و معرفی آثاری پرداخته که حتی نام آنها برای متخصصان نیز ناشناخته بود یا گزارش دقیقی از آنها در دست نبود.
- پایه‌ای برای تحقیقات آینده:این رساله به عنوان یک کار پایه‌ای قلمداد می‌شود که می‌تواند منشأ ده‌ها پژوهش دیگر در آینده باشد و زمینه‌ساز استخراج موضوعات تحقیقی جدید شود.
- احیای میراث فکری:این تحقیق به بازشناسی، احیا و معرفی بخشی از میراث فکری، فرهنگی و تمدنی شبه‌قاره هند می‌پردازد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ذیشان حیدر زیدی به طور خلاصه به ارائه گزارشی از روند تحقیق، روش کار، چالش‌ها و مهم‌ترین یافته‌های خود پرداخت. ایشان بر روش تحقیق مبتنی بر بررسی نسخ خطی در کتابخانه‌های مختلف و تلاش برای دستیابی به حداکثر منابع ممکن تأکید کردند.
اساتید محترم داور ضمن تقدیر از زحمات گسترده دانش‌پژوه و بنیاد بین‌المللی امامت به جهت حمایت از این پروژه بزرگ، و همچنین اشاره به حجم عظیم کار و تتبع قابل تحسین انجام شده، نکات اصلاحی و تکمیلی متعددی را مطرح نمودند که اهم آن به شرح زیر است:
- تدوین بخش روش‌شناسی (Methodology) مستقل:لازم است بخشی مجزا به تبیین دقیق روش تحقیق، معیارهای گونه‌شناسی و به ویژه معیارهای «ارزش‌گذاری» اختصاص یابد. باید مشخص شود مراد از «تأثیرگذاری» یا «کیفیت» یک ردیه دقیقاً چیست و با چه شاخص‌هایی سنجیده شده است.
- رفع تداخل محتوایی:به نظر می‌رسد بین محتوای فصل دوم (گونه‌شناسی) و فصل سوم (ارزش‌گذاری) تداخل و همپوشانی وجود دارد. باید ساختار به گونه‌ای بازنگری شود که از تکرار جلوگیری شود.
- تبیین ساختار تحقیق:باید در مقدمه یا بخش روش‌شناسی، دلایل انتخاب این ساختار خاص و ترجیح آن بر سایر ساختارهای احتمالی به صورت واضح تبیین شود.
- تمرکز بر تحلیل و عمق بخشی:با وجود تتبع گسترده، نیاز است بخش تحلیل و ارزیابی تقویت شده و عمق بیشتری پیدا کند. صرف گزارش و توصیف کافی نیست.
- تلخیص برخی بخش‌ها:بخش‌هایی از رساله، به ویژه در مقدمه، حاوی نقل‌قول‌های طولانی (هم به عربی و هم ترجمه فارسی) است که قابل تلخیص و خلاصه‌سازی هستند.
- تکمیل مستندات و ارجاعات:در برخی موارد ارجاعات به منابع به صورت کامل یا دقیق داده نشده است. در یک اثر علمی، تمامی مطالب حتی اگر از همکاران پروژه باشد، باید به طور دقیق مستند شود.
- ویرایش ادبی و علمی:رساله نیاز به ویرایش تخصصی هم از نظر ادبی و هم از نظر علمی دارد تا از نظر نگارشی و ساختاری منسجم‌تر شود.
- تهیه فهرست‌های فنی:افزودن فهرست‌های تفصیلی و فنی (مانند index) برای تسهیل استفاده محققان از این اثر حجیم بسیار ضروری است.
- معرفی جامع‌تر نویسنده تحفه و فضای فکری او:معرفی سید عبدالعزیز دهلوی، مبانی فکری، روش استدلال او و به ویژه علل اثرگذاری عمیق کتاب تحفه نیاز به بسط بیشتری دارد.
- پرداختن به نقش خاندان‌های علمی:پیشنهاد شد به نقش خاندان‌های بزرگ علمی شیعه در شبه‌قاره (مانند خاندان اجتهاد و خاندان وصال) در تولید این ردیه‌ها و امکان مقایسه بین آنها بیشتر پرداخته شود.
- گستره جغرافیایی تحقیق:پیشنهاد شد حتی اگر به صورت محدود، به وجود احتمالی نسخه‌هایی از این ردیه‌ها در کتابخانه‌های دیگر کشورها مانند ترکیه، بوسنی یا روسیه نیز اشاره شود.
- تهیه «لایحه دفاعیه»:از دانش‌پژوه خواسته شد تمامی نکات و نظرات مطرح شده در جلسه را به صورت منظم در قالب یک «لایحه دفاعیه» دسته‌بندی کرده و پاسخ هر کدام را به طور مشخص ارائه دهد.
حجت الاسلام والمسلمین نصیری:
ضمن تقدیر از تلاش‌های دانش‌پژوه، رساله را اثری ممتاز معرفی کرد و گفت:
«این پایان‌نامه از جمله کارهایی نیست که صرفاً در کتابخانه‌ها بایگانی شود، بلکه قابلیت عرضه در سطح علمی بین‌المللی را دارد. با این حال، نیازمند تدوین دقیق‌تر روش‌شناسی، ارجاع‌دهی کامل‌تر و افزودن فهرست‌های فنی است.» در ادامه برای بالا بردن کمی و کیفی پیشنهادهای ارائه دادند:
- تأکید بر لزومتدوین لایحه دفاعیه جامع که به تمامی سؤالات و نکات مطرح شده پاسخ دهد.
- ضرورتافزودن فهرست‌های فنی (نمایه موضوعی، اشخاص، کتب و…) برای سهولت استفاده محققان.
- نیاز بهویرایش ادبی و علمی دقیق و رفع نواقص ارجاع‌دهی.
حجت الاسلام والمسلمین جبرئیلی (به صورت مکتوب):
- تأکید بر تبیین دقیقمعیارهای ارزش‌گذاری و ارائه مصادیق عینی برای هر معیار.
- پرهیز از کلی‌گویی در بخش تحلیل و ارائه تحلیل‌های عینی و مستند.
- توجه بهتداخل محتوایی بین فصل‌ها و بازنگری در ساختار برای جلوگیری از تکرار.
حجت الاسلام والمسلمین جلالی (استاد مشاور):
- یادآوری این نکته که این رساله تنها یک پایان‌نامه نیست، بلکهآغاز یک پروژه بزرگ‌تر است و دانش‌پژوه باید پیگیری آن را ادامه دهد.
- اشاره بهاهمیت تاریخی مدرسه کلامی لکنو و نقش آن در دفاع از مکتب اهل بیت(علیهم السلام).
- تقدیر از تلاش‌های بنیاد بین‌المللی امامت در احیای این میراث.
- توصیه بهتداوم این پژوهش توسط دانش‌پژوه و تبدیل آن به یک اثر چندجلدی.
- پیشنهاد تشکیلگروه‌های تحقیقاتی تخصصی برای ادامه کار بر روی میراث شبه‌قاره.
- توجه بهتنوع مکاتب و خاندان‌های علمی در شبه‌قاره و تحلیل تفاوت‌های رویکردی آنان در نقد تحفه.
- پیشنهادمقایسه تطبیقی بین ردیه‌های خاندان‌های مختلف (مثلاً خاندان اجتهاد و خاندان وصال).
- حجت الاسلام والمسلمین مهدوی:با اشاره به سابقه درخشان علمای شیعه در شبه‌قاره در دفاع از حریم تشیع به روش «جدال احسن»، از این پژوهش به عنوان یک کار ماندگار که می‌تواند پایه تحقیقات بعدی باشد، تقدیر کرد.
- حجت الاسلام والمسلمین شجاعت حسین:از متخصصان حاضر در جلسه، با اشاره به حساسیت‌های مذهبی در شبه‌قاره، انجام این پژوهش را اقدامی شجاعانه و علمی دانست که با لطف اهل بیت(ع) به سلامت به انجام رسیده است.
- حجت الاسلام والمسلمین زمان‌نژاد:بر انصاف در داوری تأکید کرد و خواستار شد این رساله با معیارهای متعارف پایان‌نامه‌های سطح ۴ مقایسه و سنجیده شود و حجم بالای انتظارات، باعث کسر نمره غیرمنصفانه نشود.
استاد سبحانی و سایر اساتید تأکید کردند که:
- این رساله، با وجود نقاط ضعف قابل اصلاح، یک کار فاخر و مرجع‌ساز است.
- ضرورت دارد پس از تکمیل اصلاحات، در قالب چند جلد کتاب منتشر شود.
- بنیاد بین‌المللی امامت نیز آماده حمایت از ادامه این پروژه و پژوهش‌های مشابه است.
در پایان، با جمع‌بندی نظرات و تأکید مجدد بر اهمیت و عظمت این پژوهش، مقرر شد دانش‌پژوه با همکاری و تحت راهنمایی اساتید محترم، نکات ارائه شده را اعمال کرده و رساله را برای جلسه دفاع نهایی آماده کند. همچنین از بنیاد بین‌المللی امامت و مجتمع آموزش عالی حکمت درخواست شد تا از تداوم این قبیل پژوهش‌های عمیق و طاقت‌فرسا، به ویژه توسط محققان شبه‌قاره که دسترسی و آشنایی بهتری با این میراث دارند، حمایت لازم به عمل آورند.
این رساله می‌تواند سرآغازی برای یک پروژه کلان‌تر در احیای مدرسه کلامی شبه‌قاره (به ویژه مدرسه لکنو) و شناسایی هرچه بیشتر گنجینه‌های فکری شیعه در آن دیار باشد.
کنگره بین المللی علامه میرحامدحسین رحمه الله، گامی مهم در احیای میراث علمی و تمدنی شبه‌قاره هند
ثبت دیدگاه