یکی از مشهورترین زیارت نامه های امام حسین علیه السلام، زیارت ناحیه مقدسه است.

این زیارت‌نامه که سفارش شده در روز عاشورا خوانده شود، با سلام بر پیامبران و ائمه(علیهم السلام) آغاز می‌شود و با سلام بر امام حسین(علیه السلام) و یارانش ادامه می‌یابد.

پس از آن، به شرحی از اوصاف و کردار امام، زمینه‌های قیام، شرح شهادت و مصائب وی و عزادارشدن عالَم و موجودات می‌پردازد.

درباره اینکه ناحیه مقدسه به چه معناست و بر کدامیک از ائمه علیهم السلام اطلاق می شود، اختلافاتی وجود دارد.

در ادامه به این پرسش پاسخ می دهیم.

۱٫   ناحیه مقدسه به چه معناست؟

ناحیه مقدسه به معنای جهت یا مکان مقدس، اصطلاحی است که از نیمه اول قرن سوم هجری همزمان با امامت امام هادی علیه السلام تا پایان غیبت صغری (۳۲۹ق) به خاطر شرایط سخت سیاسی – اجتماعی شیعیان و محدودیت‌هایی که خلفای بنی عباس در روابط اجتماعی امامین عسکریین ایجاد کرده بودند، توسط شیعیان استفاده می‌شد.

شیعیان در این زمان به جهت شرائط تقیه برای نقل مطالب از امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام و امام مهدی علیه السلام یا نائبان خاص ایشان، این اصطلاح را به جای نام امام به کار می‌بردند. به جهت استفاده شیعیان از این عنوان برای اشاره رمزی به امام مهدی علیه السلام، این واژه در دوران غیبت صغری به عنوان یکی از القاب حضرت به کار رفته است.[۱]

شیعیان با نامه‌نگاری با امامین عسکریین و امام مهدی علیهم السلام، پاسخ نامه خود را تحت عنوان «توقیع» دریافت می کردند. توقیع‌ها به خط یا املای امامان بود و معمولاً در پاسخ پرسش‌ها و درخواست‌های شیعیان صادر می‌شد و از طریق شبکه وکالت به دست شیعیان می‌رسید. توقیعات در موضوعات فقهی، اعتقادی، عزل و نصب وکیلان، اعلام وصول وجوهات شرعی، تکذیب مدعیان دروغین نیابت و… بوده است. در منابع حدود ۱۰۰ توقیع به امام مهدی علیه السلام نسبت داده شده که مربوط به دوره غیبت صغری است.

در جوامع روایی شیعه، توقیعاتی نقل شده است که به «ناحیه مقدسه» نوشته یا از ناحیه مقدسه نامه‌ای دریافت شده‌اند. علامه مجلسی کتابی با عنوان «توقیعات ناحیه مقدسه» جمع‌آوری کرده که در آن توقیع‌های (نامه‌های) صادر شده از طرف امام زمان علیه السلام به شیعیان وجود دارد.

بخشی از توقیعاتی که از ادعیه و زیارت نامه هایی هستند که از سوی ائمه علیهم السلام خطاب به عموم شیعیان یا شخص معینی صادر شده اند. زیارات ناحیه مقدسه نیز یکی از این توقیعات است که از سوی امامان معصوم علیهم السلام صادر شده است.

۲٫   زیارت نامه های متعدد ناحیه مقدسه

زیارت ناحیه مقدسه، فقط یک زیارت‌نامه نیست، بلکه دست‌کم سه زیارت‌نامه برای امام حسین علیه السلام وجود دارد که همه آنها از ناحیه مقدسه صادر شده اند.

زیارت‌نامه اول: زيارتى است كه در برخى از مصادر به زيارة الشهداء يا «زيارت شهداء در روز عاشورا» موسوم است، و مطابق نقل، توسط محمد بن غالب اصفهانى از ناحيه مقدسه رسيده است.

آغاز اين زيارت با سلام و خطاب به حضرت على اكبر(علیه السلام) وبدين صورت است:

«بسم اللّه الرحمن الرحيم، إذا اردت زيارة الشهداء رضوان اللّه عليهم، فقف عند رجلي الحسين عليه السلام، وهو قبر علي بن الحسين صلوات اللّه عليهما، فاستقبل القبلة بوجهك، فان هناك حومة الشهداء عليهم السلام و اوم و اشر الى علي بن الحسين عليهما السلام وقل:

السلام عليك يا اول قتيل من نسل خير سليل….»[۲]

این زیارت‌نامه خطاب به شهيدان كربلا و ياران امام حسین علیه السلام است و در آن خطابی به سید الشهدا علیه السلام نشده است.

زيارت‌نامه دوم: معروف‌ترین متن زیارت‌ ناحیه مقدسه، این زیارت‌نامه است. این زیارتنامه را «زیارتِ ناحیه مشهور» یا «زیارتِ ناحیه معروف» نیز می‌گویند در مقابلِ زیارة الشهدا که آن را «زیارتِ ناحیه غیرمشهور» هم می‌خوانند.

اين زيارت با عبارت «السلام على آدم صفوة اللّه من خليقته، السلام على شيث ولي اللّه وخيرته….» آغاز مى گردد.[۳]

زيارت‌نامه سوم: این زیارت نامه ای بوده که سید مرتضی از آن استفاده می کرده است. متن این زیارت نامه نزديك دو سوم متن زيارت دوم ناحيه و اضافات مفصل ديگر و دستور العمل هاى متعددى است. این زیارت از شهرت کمتری نسبت به دو زیارت نامه پیشین برخوردار است.

آغاز اين زيارت بدين صورت است:

«إذا أردت الخروج من بيتك فقل: اللهمّ إليك توجَّهت…ثمّ تدخل القبّة الشريفة و تقف على القبر الشريف و تقول:

السلام على آدم صفوة… إنّك ولي ذلك يا أرحم الراحمين.»[۴]

۳٫   زیارت ناحیه مقدسه از جانب کدام امام صادر شده است؟

در منابع حدیثی تصریح نشده است که زیارت ناحیه مقدسه از جانب کدام معصوم بیان شده است. در کتاب المَزارُ الکبیر اثر ابن‌مشهدی (م ۶۱۰ق)، تنها آمده که از «ناحیه، علیه‌السلام» صادر شده است.[۵] علامه مجلسی نیز که آن را هم از ابن‌مشهدی و هم از شیخ مفید (م ۴۱۳ق) گزارش کرده، اشاره نکرده که کدام امام آن را بیان کرده است.[۶]

با این همه، برخی از سخن ابن‌مشهدی هنگام نقل روایت نتیجه گرفته‌اند که زیارتنامه را امام زمان علیه السلام به یکی از نواب اربعه گفته است؛ زیرا در متن زیارت نامه تصریح شده: «وَ مِمَّا خَرَجَ مِنَ النَّاحِيَةِ عَلَيْهِ السَّلَامُ إِلَى أَحَدِ الْأَبْوَاب‏؛ و از چیزهایی که از ناحیه، علیه‌السلام، به یکی از ابواب صادر شده است.» در این عبارت قرینه ای وجود دارد که این زیارت از ناحیه امام زمان علیه السلام صادر شده است:

استعمال تعبير كنايى «الأبواب» در فرهنگ شيعى به وُکلای چهارگانه امام عصر علیه السلام در دوره غيبت صغرا باز مى گردد؛ بلكه اساساً استعمال آن درباره و كلاى ديگر امامان علیهم السلام بى سابقه است.

همچنین تعبیر «علیه السلام» در متن حدیث، اشاره به امام معصوم علیه السلام دارد؛ با توجه به اینکه «اصل عدم زيادت»، دلالت بر اضافه نشدن جمله «عليه السلام» از ناحيه روات بعدى دارد، وجود اين جمله دليلى ديگر بر اين است كه مراد از ناحيه، امام معصوم علیه السلام است.

با وجود همه مطالب فوق، اما برخی همچنان در منشأ صدور این زیارت نامه تردیدهای علمی مطرح می کنند. در پاسخ باید گفت حتی اگر قرائن فوق برای انتساب این روایت به امام زمان علیه السلام ناکافی باشد، چه تفاوتى دارد كه منشأ صدور این روایت، کدام یک از سه امام معصوم علیهم السلام باشد؛ آنچه قابل توجه است، اینکه امامان معصوم علیهم السلام این زیارت نامه را به شیعیان تعلیم فرموده اند.

[۱] . اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج ۲، ص۵۱۹.

[۲] . ابن المشهدی، المزار الكبير، ۱۳۷۸ش، ص ۴۸۵ ـ ۴۹۵، ح ۸.

[۳] . ابن المشهدی، المزار الكبير، ص ۴۹۶ ـ ۵۱۳.

[۴] . ابن طاووس، مصباح الزائر، ۱۴۱۷ق، ص ۲۲۱ ـ ۲۴۴.

[۵] . ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۳۷۸ش، ص۴۹۶.

[۶] . مجلسی، بحار الانوار،۱۴۰۳ق ج۱۰۱، ص۳۱۷، ۳۲۸.

آیا «زیارت ناحیه مقدسه» به لحاظ سندی معتبر است؟