بحث افضلیت در باب امامت در دو مورد مطرح می شود؛ یکی در باب امامت عامّه و دیگری در باب امامت خاصّه.
در امامت عامّه آن جا که از صفات و ویژگی های امام بحث می شود، از افضلیت به عنوان یکی از بایستگی های امام سخن به میان می آید و در امامت خاصّه سخن در این باره است که پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چه کسی بر دیگران افضلیت داشته و خلیفه پیامبر و پیشوای مسلمانان بوده است؟
در این نوشتار صرفا به بررسی افضلیت به عنوان یکی از شرط های امامت و بایستگی های امام در کلام برخی متکلمان امامیه می‌پردازیم
شیعه امامیه به افضلیت مطلق در باب امامت معتقد است. افضلیت در سخنان متکلمان امامیه در دو معنا به کار رفته است:
یکی افضلیت در صفات کمال انسانی، مانند: علم، عدالت، شجاعت، پارسایی و مانند آن ـ یعنی امام باید در ویژگی هایی که از شرایط امامت به شمار می رود بر دیگران برتری داشته باشد
و دیگری افضلیت در عبادت و بهره مندی از پاداش الهی.
۱- ابواسحاق نوبختى در اين باره گفته است:
«و واجب فى الامام انّه افضل بالعلم و الشجاعة والزهد لقبح تقديم المفضول على الفاضل»
«امام بايد در علم، شجاعت و زهد بر ديگران برترى داشته باشد زيرا تقديم مفضول بر فاضل قبيح است». [۱]
۲- سيد مرتضى گفته است:
«ان يكون افضلهم و اكثرهم ثواباً»
«يكى از ويژگى‌هاى امام اين است كه برترين امت باشد و پاداش او در پيشگاه خداوند بيشتر از همگان است».
گفتنى است كه وى اعلم بودن امام به احكام شريعت، روش رهبرى، تدبير سياسى و شجاع‌تر بودن را نيز از بايستگى‌هاى امام دانسته و گفته است:
« من صفاته أن يكون أعلم الأمة بأحكام الشريعة و بوجوه السياسة و التدبير و منها أن يكون أشجعهم». [۲]
۳- ابو الصلاح حلبى نيز چنين گفته است:
«پيشواى امت اسلامى بايد آگاه‌ترين افراد به آيين سياست و رهبرى باشد، زيرا تقديم مفضول بر فاضل در آنچه كه فاضل بر مفضول برترى دارد، قبيح است. به همين دليل، بايد بر آنان برترى داشته و از ثواب بيشترى برخوردار باشد، زيرا بزرگ‌داشت وى بر امت واجب است و بزرگ‌داشت، گونه‌اى از پاداش است. برخوردار شدن از چنين بزرگ‌داشتى، مستلزم آن است كه وى در پاداش بر همگان برترى داشته باشد». [۳]
گفتنى است كه وى اين سخن را درباره ويژگى رهبر امت اسلامى – اعم از پيامبر و امام – بيان كرده است. او در بحث مربوط به امامت نيز گفته است: «يجب أن يكون عابداً زاهداً مبرّزاً فيهما على كافّة الرعية. لكونه قدوة لهم؛ «امام بايد در عبادت و زهد بر ديگر افراد امت اسلامى برترى داشته باشد، زيرا وى در اين صفات، پيشواى ديگران است».
۴- خواجه نصيرالدين طوسى گفته است:
«امام بايد بر هر يك از افراد تحت فرمان خود برتر، سخاوت‌مندتر و شجاع‌تر باشد. حاصل آن كه، وى بايد در آنچه از كمالات انسانى به شمار مى‌رود كاملتر از ديگران باشد، زيرا او بر همگان مقدم است و از نظر عقل، مقدم داشتن فرد بر كسانى كه كاملتر از او هستند، قبيح است». [۴]
وى، در عبارتى ديگر افضليت در معناى مقرّب‌تر بودن در پيشگاه خدا و برخوردارى از بيشترين پاداش را نيز از اوصاف امام دانسته است و همان دليلى را كه در وصف پيشين آورده است، در اين باره يادآور شده است.
۵- ابن ميثم بحرانى نیز گفته است:
«امام بايد در همه آنچه كه كمال انسانى ناميده مى‌شود، بر افراد ملت برترى داشته باشد، زيرا وى پيشواى امت است و كسى كه پيشواى ديگران است بايد بر آنان برترى داشته باشد و عقل، پيشوايى كسى را بر افرادى كه بر او برترى دارند، قبيح مى‌شمارد». [۵]
۶- علامه حلّى، در برخى از آثار كلامى خود [۶] وجوب افضليت امام را به صورت مطلق مطرح كرده است ولى در برخى ديگر آن را به افضليت در فضائل و كمالات انسانى تفسير نموده است.
چنان كه در كشف المراد پس از بيان وجوب افضليت امام گفته است: «ويدخل تحت هذا الحكم كون الإمام افضل فى العلم و الدين و الكرم و الشجاعة و جميع الفضائل النفسانية و البدنية» ؛ [۷] افضليت در علم، دين، كرم، شجاعت و همه فضائل نفسانى و بدنى، در حكم وجوب افضليت امام، داخل است.
پی نوشتها:
[۱] الياقوت فى علم الكلام، ص ۷۶٫
[۲] الذخيرة فى علم الكلام، ص ۴۲۹۰٫
[۳] تقريب المعارف، ص ۱۰۱٫
[۴] تلخيص المحصّل، ص ۴۳۱، (رسالة فى الامامة)
[۵] قواعد المرام، ص ۱۸۰٫
[۶] نهج الحق و كشف الصدق، ص ۶۸ و ارشاد الطالبين فى شرح نهج المسترشدين، ص ۳۳۶، تذكر: متن كتاب تأليف علامه حلى و شرح آن تأليف فاضل مقداد است.
[۷] كشف المراد، ص ۴۹۵٫
ثبت دیدگاه