عدالت و انسانیت در پرتو امامت از دیدگاه معارف رضوی

بسم الله الرحمن الرحیم

قران کریم  یکی از اهداف بلند انبیاء  و رسل الهی را در تاریخ، اقامه‌­ی قسط توسط انسان­ها می‌­داند. در آیه شریفه آمده است: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللّهَ قَوِىٌّ عَزِیزٌ (حدید/۲۵)

امامت منزلت  انبیاء و ارث اوصیاء و امامت خلافه الله و خلافه الرسول است؛

ویژگی اساسی این آیه شریفه این است که قسط، به رهبری و راهبری انبیاء الهی توسط انسان­ها رخ می­‌دهد. انسان­ها هستند که با کمال و رسیدن به مرحله­‌ای از حیات معنوی و معرفتی می‌­توانند قسط را در جامعه‌­ی بشری اقامه کنند. حضرت رضا علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه بیانات بلندی دارند که مرحوم کلینی علیه الرحمه  در کتاب شریف اصول کافی در بابی  تحت عنوان  بابٌ نَادِرٌ جَامِعٌ فِي فَضْلِ الْإِمَامِ وَ صِفَاتِه این بیانات را آورده است. حضرت رضا  علیه الاسلام در حالی که ابعاد امامت را تبیین می‌­کنند، چنین می‌­فرمایند: که امامت منزلت  انبیاء و ارث اوصیاء و امامت خلافه الله و خلافه الرسول است؛ به این معنا که اگر ما رسالت انبیاء و اوصیاء را  اقامه قسط می‌­دانیم، از دیدگاه امام رضا علیه السلام، یکی از اهداف بلند امامت و ولایت، همین رسالت مهم است.

 در چند محور فرمایش حضرت در ابعاد مختلف را تبیین خواهیم کرد:

نکته اول: این است که مسئله عدالت و رابطه‌­ی میان عدالت و انسانیت، یکی از مضمون‌­های بسیار بلند در فرمایشات امام رضا علیه السلام است. با مراجعه به کتبی مانند عیون اخبار الرضا علیه السلام، مسند امام رضا علیه السلام و سایر روایات به این نکته واقف می‌­شویم که مضمون و محور عدالت و ارتباط آن با انسانیت، از بنیان‌­های اندیشه رضوی است. در اینجا به دو سه نمونه اشاره می‌­کنیم  تا از اهمیت مسئله عدالت در اندیشه رضوی آگاه شویم.

اهمیت مسئله عدالت و قسط در معارف رضوی

در کتاب کشف الغُمَّة فی معرفة الائمة جلد سوم، ماجرایی را نقل می‌­کند که گروهی از صوفیه خدمت امام رضا علیه السلام رسیدند در حالی­که حضرت نشسته بودند. به امام عرض کردند: یابن رسول الله شما  از اهلبیت علیهم السلام هستید و به عنوان امام و خلیفه انتخاب شده‌اید ؛شما باید لباس خشن بپوشید، نان خشک تناول کنید، چرا شما وضعیتی انتخاب کردید که این وضعیت با سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهلبیت علیهم السلام ناسازگار است؟ در روایت دارد که حضرت در حالی که نشسته بودند  ایستادند و فرمودند: چه کسی گفته است که امام مسلمین همیشه باید اینگونه باشد؟ نکته مهم این است که حضرت فرمودند إِنَّمَا يُرَادُ مِنَ اَلْإِمَامِ قِسْطُهُ وَ عَدْلُهُ – انچه در امامت مهم است این است که با قسط و عدالت برخورد کند وَ إِذَا قَالَ صَدَقَ، َ إِذَا حَكَمَ عَدَلَ، وَ إِذَا وَعَدَ أَنْجَزَ   امام آن کسی است که هنگامی که سخن می گوید به درستی و راستی سخن بگوید، هنگامی که حکم کند به عدالت حکم کند، و هنگامی که  وعده می‌دهد به وعده خودش وفا کند. این اهمیت مسئله عدالت و قسط در معارف رضوی است.

 ماجرای دیگری در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام است که یاسر خادم نقل می کند: روزی در منزل امام رضا علیه السلام نشسته بودیم، مأمون از درب وارد شد، نامه ای بسیار بلندی در اختیار داشت و شروع به خواندن این نامه برای امام رضا علیه السلام کرد، مضمون نامه این بود که: لشکر ما به  یکی از روستاهای بزرگ کابل لشکر کشی کرده و این روستا را فتح کرده است. حضرت تا این را شنیدند ناراحت شدند و به مأمون پرخاش کردند و فرمودند: گویا از اینکه سرزمینی را فتح کردی خیلی خوشحال هستی؟ تو باید توجه کنی که امور مسلمین را دست چه کسانی می‌سپاری و این ها بر سر مردم چه می‌آورند و چگونه عدالت را در جامعه زیرپا گذاشته اند؟ روزگار سختی است که مردم از تامین مخارج زندگی شان ناتوان هستند و کسی را نمی یابند که به سوی او شکایت ببرند و عدالت در حق آنها اجرا بشود.

تعبیر دیگری که حضرت فرمودند: إِذَا كَذَبَ اَلْوُلاَةُ حُبِسَ اَلْمَطَرُ وَ إِذَا جَارَ اَلسُّلْطَانُ هَانَتِ اَلدَّوْلَةُ  هنگامی که والیان و حاکمان دروغ می گویند، باران نعمت خودش را بر مردم حبس می کند و هنگامی که سلطان، جور بورزد و بر مردم بی عدالتی روا بدارد، دولت از بنیان سست و ویران می شود.

امام کسی است که مانند مادری است که به فرزند صغیرش محبت می ورزد.

در فرمایشات امام رضا علیه السلام در کنار مسئله عدالت، مباحث بلندی در باب انسانیت و نسبت امامت با انسانیت وجود دارد- سروران ارجمند را ارجاع میدهم به روایتی که در کتاب شریف کافی آمده است که به ابعاد مسئله امامت اشاره می کند. حضرت تعابیر زیبایی دارند که واقعا بی نظیر است، در تاریخ حکمرانی و امامت تاریخی این نکات را باید یادداشت کرد- حضرت می فرمایند امام آن کسی است که الإِمامُ الأَنيسُ الرَّفيقُ، وَالوالِدُ الشَّفيقُ ، وَالأَخُ الشَّقيقُ ، وَالاُمُّ البَرَّةُ بِالوَلَدِ الصَّغيرِ وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِي الدَّاهِيَةِ النَّآدِ

نقش امام این است که با انسان های تحت ولایتش، آن چنان انیس و رفیق است، مانند یک پدر مهربان نسبت به فرزند است، برادر حقیقی اوست، امام کسی است که مانند مادری است که به فرزند صغیرش محبت می ورزد. امام کسی است که در مصیبت های بزرگ، پناهگاه بندگان است.

مجموعه معارف رضوی نشان می دهد جایگاه امامت نسبت به عدالت و انسانیت یک مسئله جدی و اساسی است.

در معارف اهلبیت عصمت طهارت علیهم السلام در خصوص عدالت مباحث بسیار مهمی وجود دارد که برخی از متفکران غیر مسلمان می گویند که امیرالمومنین صلوات الله علیه  نظریه پرداز عدالت در تاریخ هستند.

فرمایشاتی که امیرمومنان علیه السلام در باب عدالت دارند بسیار مهم است. چند محور اساسی در فرمایشات حضرت وجود دارد که نشان می دهد عدالت و عدالت ورزی نیاز به دو عنصر اساسی دارد و بدون این دو عنصر عدالت امکان پذیر نیست: ۱٫ آشنایی با ضوابط حق و مواضع قرار گرفتن حق و باطل: اگر کسی نداند که حقیقت و ویژگی های حق و نسبت میان حق و باطل چگونه است امکان عدالت ورزی در او نیست.۲٫ ویژگی دوم: که بارها در لسان امیرالمومنین علیه السلام تکرار شده است وهمچنین امام رضا علیه السلام در فرمایشاتشان بر این موضوع تاکید کرده اند و در بعضی از مواضع، مصداق آن را بیان کرده اند این است که کسی که می‌خواهد اجرای عدالت کند باید بتواند انگیزش های فردی، انگیزش های جمعی، فرقه ای و گروهی را به نفع عدالت و عدالت ورزی فسخ کند. از این روست که از دیدگاه امام رضا علیه السلام، امام و کسی که قرار است عدالت و انسانیت را کنار هم و به صورت پیوسته رشد بدهد، کسی است که این دو ویژگی را به اعلی ترین وجه اش، برخوردار باشد. مجموعه اوصافی که امام رضا علیه السلام ذکر می کنند ودر آنجا نشان می‌دهند که اگر امام یکی از این دو ویژگی را حتی می‌فرمایند به نقص و در مرتیه ضعیف داشته باشد، این امام نمی تواند مجری عدالت و ارتقای انسانیت باشد.امام باید مصداقی از عدالت و مصداقی از انسانیت تام معنوی باشد.

اگر امام ظالم باشد نمی تواند امامت کند.

نکته جالب در ذیل ایه شریفه وَ إِذِ ابْتَلى‌ إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِين .که معروف به آیه امامت است حضرت رضا علیه الاسلام تعبیری دارند و برداشت و تفسیری می کنند که بسیار حائز اهمیت است که می فرمایند: فَأَبطَلَت هذِهِ الآيَةُ إمامَةَ كُلِّ ظالِمٍ إلى يَومِ القِيامَةِ  وصارَت فِي الصَّفوَةِ – از این ایه و ذیل این ایه استفاه می شود که ۱٫  اگر امام ظالم باشد نمی تواند امامت کند.۲٫ امام باید عالی ترین ویژگی انسانی را داشته باشد تا بتواند عدالت را در جامعه اجرا کند. از این رو فرمایشات امام رضاعلیه السلام این سه گانه امامت، عدالت و انسانیت را کاملا با هم گره می زند. سه ویژگی، سه عنصر اساسی، که قرار است نظام انسانی، نه فقط یک جامعه سیاسی، نظام انسانی را در طول تاریخ تا رسیدن به مقام عالی امامت، عدالت و انسانیت که عصر ظهور است هدایت کند.

نکته پایانی را عرض کنم یک بحثی هم اکنون در بین مستشرقین مثل هانری کربن مطرح است که  در مقاله معروف خودش به آن اشاره کرده و هم اکنون تابعین او در دانشگاه سوربن کرسی علمی دارند و این بحث را ادامه داده اند و کتاب و مقاله نوشتند که فقط اشاره می کنم و این خطای معرفتی که منسوب به امامان شیعه هم می‌شود این را یادآوری شوم.

آیا عدالت است که بر فعل امام حاکمیت دارد یا خیر؟

می‌دانیم در این بحث مهم که در تاریخ هم از آن بحث شده است که سوال شده آیا امامت مقدم است یا عدالت؟ آیا عدالت است که بر فعل امام حاکمیت دارد یا خیر هرآنچه که امام انجام می دهد به عدالت است؟

هانری کربن در آن مقاله، این نکته را اشاره می‌­کند که از دیدگاه شیعه امامیه، عدالت تحت ولایت باطنی امام است و اساسا برای عدالت، شیعه هیچ معیار مستقل از  فعل امام قائل نیست. ما معتقدیم این نکته از دیدگاه  امامیه نادرست است و منطق درستی که ما در اینجا تبیین کردیم این است که درست است که امام است که راعی عدل و هادی انسانیت است و امام است که فقط می‌­تواند عدالت را تحقق ببخشد، اما معنایش این نیست که از دیدگاه شیعه عدالت معیار مستقلی ندارد. عالت موازین و معیار مستقلی دارد و عظمت امامت این است که به آن موازین مستقل عمل می کند.

امامت در گفتار قرآنی امام رضا علیه السلام

کربلا رویارویی دو بازنمایی از هویت انسانی است.