رشد و قوام مطالعات تاریخی در زمینه اهل بیت علیهم السلام

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی در مدرسه تابستانه تاریخ که با موضوع «عاشورا و مسئله علم امام و بررسی تاریخی کلامی آگاهی سیدالشهدا علیه‌السلام از واقعه عاشورا»  بر اهمیت پرسش و پاسخ به خلاء های تاریخی و کلامی تصریح نمود و ابراز داشت: مطالعات تاریخی در باب اهل بیت علیهم السلام رشد و قوام خوبی پیدا کرده ، که ان شاء الله شاهد گسترش مطالعات تحلیلی و عمیق تاریخ اهل بیت علیهم السلام هستیم.

مطالعات مساله محور

وی به مطالعات مسئله محور ناظر به چالش های اساسی نسبت به تاریخ اهل بیت علیهم السلام کمتر مورد توجه قرار گرفت است، اظهار داشت: این که در تاریخ بلند اسلامی متمرکز بر مسئله ها و چالش های اساسی شویم و از این منظر پژوهش هایی را انجام دهیم کمتر بین محققان تاریخ و تاریخ امامت مرسوم بوده است.

محیط آکنده از پرسش و چالش

مدیر عامل موسسه معارف اهل بیت (علیهم السلام)بر اهمیت بازگشایی خلاء های تاریخی در موضوعات معرفتی تصریح نمود و ابراز داشت: به دلیل خلائها فضای مجازی و محیط های علمی و تربیتی و حتی محیط های حوزوی و دانشگاهی آکنده از پرسش ها و چالش هاست و این سلسله مباحث می‌تواند مقدمه پاسخگویی به این نیاز باشد.

ضرورت پاسخگویی به مساله علم امام و حادثه کربلا

ریاست محترم بنیاد بین المللی امامت  در ادامه ضمن اشاره بر ضرورت پاسخ به مسئله علم امام و واقعه عاشورا بر اهمیت بازگشایی مسئله شناسی ها در موضوعات پیرامونی علم امام اشاره نمود و یادآور شد: کسانی در آغاز طرح مسئله علم امام در واقعه کربلا برگشتند و از نظر مبانی کلامی و حدیثی و تاریخی نسبت به اصل آگاهی های حضرت تردید کردند و یا گفته اند اساسا امام نسبت به آینده هیچ اطلاعی نداشته یا اگر علمی بوده، آن را علم جزئی برشمرده اند و کل واقعه عاشورا را بر این اساس تحلیل کردند.

قرائتهای نادرست و شاذ درباره واقعه کربلا

ایشان با بیان این که افراد مختلف با انگیزه های گوناگون و در بسترهای مختلف وارد این کار و زار شدند، خاطرنشان کرد: در بین بزرگانی از امامیه هم گاهی این آرا وجود داشته و  قرائت‌های نادرستی از سوی بزرگان مطرح شده است؛ و به جدّ  در بین مخالفان مطرح شده، در میان معاصران به انگیزه های فکری، معرفتی و سیاسی نیز مطرح شده است.

وی افزود: اگر کسی می‌خواهد رویکردهایی را دنبال کند، که علم امام حسین(علیه السلام) در واقعه عاشورا را انکار کنند، باید به شکل گیری بسترهای آن نیز توجه داشته باشند؛ چرا که قرائت ها هم به لحاظ مضمون و هم به لحاظ زمینه های طرح این مسئله اختلاف انگیز است.

برخی آگاهی های سید الشهدا نسبت به حادثه عاشورا را  انکار می کنند، این دسته در میان علمای شیعه امامیه اندک هستند، اظهار داشت: در نقطه مقابل رای  و نظر رسمی شیعی و امامی در باب علم امام به صورت کلی این است که امام نسبت به وقایع آینده علم دارد.

چگونگی علم امام به حوادث آینده

وی در ادامه به پاره ای از سوالات در این مبحث اشاره و در تبیین سوال  آیا علم امام نسبت به حواث آینده علم مطلق به همه شرایط است؟ اظهار داشت: علم امام این گونه نیست که آینده به عنوان یک حادثه و واقعه رخداد در پیش دید او وجود داشته باشد؛ علم امام از طریق تقدیرات الهی در باب آینده جهان رقم می خورد که  از طریق کتاب و روح القدس به امام می‌رسد و از طریق آن به مقدرات و آینده علم پیدا می کند.

وی با بیان این که برخی گفته اند امام علم دارد و اگر امام بخواهد و توجه کند به خزینه علم و مقدرات را می‌داند، اظهار داشت: وقتی می‌گوییم امام به وقایع آینده علم دارد در بین کسانی که اعتقاد رسمی امامیه دارند در تقریر قلمرو علم امام و چگونگی دستیابی امام نسبت به وقایع آینده اختلاف نظری وجود دارد.

علمای امامیه در علم به آینده که از آن تعبیر به علم غیب شده است،آیات چنین علمی را برای امام یک علم ضروری است که در نظام امامت درنهاد امام باید چنین علمی وجود داشته باشد یا این علم از فضائل و کرامات اهل بیت علیهم السلام وجود داشته است؟

نظر علما امامیه درباره علم امام

در بین علمای گذشته چنین  اختلافی وجود داشته است و برخی علم امام را در نظام امام کارساز نمی‌دانند، و قائلند که امامت امام منوط و مشروط به آن نیست هرچند امام نسبت به این وقایع علم دارد و ممکن است در معجزه حضرت مفید باشد امام در امر امامت امام نقشی ندارد.

وی تصریح کرد: اکثریت علمای شیعه امامیه بنا بر روایت تصریح می‌کند نه تنها امام به این مغیبات علم دارد بلکه علم به مغیبات بخشی از عنصر امامت اهل بیت است و اگر امام چنین علمی نداشته باشد نمی‌تواند امامت کند و امامت امام منوط به چنین علمی است.

وی با اشاره به این که اولین نکته این است که اجمالا : اینکه امام علیه السلام و وجود مقدس سید الشهدا علیه السلام نسبت به حوادث علم داشته مورد اتفاق محدثان و متکلمان و منابع روایی است. اظهار داشت: در خصوص آگاهی های سید الشهدا نسبت به واقعه عاشورا فقط بحث کلامی و حدیثی نیست، بلکه مجموعه روایات دلالت می‌کند که امام حسین علیه السلام نسبت به  واقعه عاشورا و حوادث آینده در همین سفر آگاه بودند.

علم کامل سیدالشهدا به واقعه عاشورا

سید الشهدا علیه السلام از آغازسفر که شروع می‌کنند، انواع گزارش هایی وجود دارد که نشان می دهد امام حسین در واقعه عاشورا از آغاز حرکت  تا آمدن به مکه و خروج از مکه تا در بین راه با علم و آگاهی به چنین سرنوشتی قدم بر می دارند و دائما بدان متذکر می شوند یعنی علم امام حسین در کربلا فقط به منوط به اصل کلی علم غیب نمی‌شود، گزاره های روایی و تاریخی واقعه عاشورا نشان دهنده علم کامل امام به صحنه است.

وی در پاسخ به این سوال مهم که اگر امام حسین علیه السلام یک شخصیت سیاسی اجتماعی آکاه به زمان بود پیش بینی فرجام سفر خود را می نمودند یا خیر؟ خاطرنشان کرد: امام حسین علیه السلام به عنوان شخصیت سیاسی آگاه،  تحلیل دقیقی از وقایع زمان و شرایط دوران داشتند. چرا که امام حسین علیه السلام بیش از شخصیت ها و کنشگران سیاسی از وضعیت آگاه بودند.

چه در نگاه کلامی علم غیب امام و حدیثی و چه در نگاه اخبار پیشینیان نسبت به واقعه عاشورا و چه در تحیلیل سیاسی باید امام حسین علیه السلام را آگاه به سرنوشتی بدانیم که در حادثه عاشورا اتفاق افتاد.

به لحاظ علمی و تاریخی دو فرضیه متصور است که سید الشهدا به سرنوشت خود آگاه است یا آگاه نیست؟ هر پژوهشگر تاریخ وقایع و محدث در تحلیل اوضاع و شرایط می تواند سرانجام را پیش بینی کند. لذا امام حسین علیه السلام از آغاز می دانست سرانجام ماجرا چیست.

آگاهی کامل حضرت امام حسین علیه السلام به مسائل سیاسی و اجتماعی

وی در ادامه بر نحوه تحلیل وقایع عاشورا با توجه به علم امام به تمام رویدادها، خاطرنشان کرد: آگاهی امام از شرایط و نابکاری بسیاری از کسانی که نامه می نویسند، به وضوح روشن است و حرکت سید الشهدا از مکه به سمت کوفه مطابق با دعوت است. این سوال پیش می‌آید که اگر امام علم دارد چگونه است که بر اساس شرایطی حرکت می‌کند، که مسیر مطابق با آگاهی نیست؛

آیا می‌توانیم حرکت سید الشهدا را بر اساس آگاهی تحلیل کنیم، هر طرف ماجرا بگیریم باید به سوالات جدی پاسخ دهیم؛ اگر حضرت بنا را بر علم و آگاهی گذاشتند و فقدان علم و آگاهی بود باید به برخی از وقایع ناهماهنگ پاسخ دقیقی داده شود.

حضرت سرنوشت شهادت را به عنوان حرکت سیاسی اجتماعی هدف گذاری نموده وقایع را به گونه ای رقم زده که این شهادت که آثار دنیوی افشاگری دشمن و اخروی نجات یاران سید الشهدا دارد رقم بخورد. علم امام غیر از نگاه شکست ظاهری بود که بنی امیه داشتند و گروه سوم معتقدند درست است که امام علم دارد، ولی ائمه مامور به عمل به آن علم نیستند، با این که پیامبر و علی علیهما السلام می‌دادند مال کیست چون مامور به ظاهر هستند، باید بر اساس بینه قضاوت کنند.

سید الشهدا حرکت می‌کنند و حادثه کربلا را رقم می‌زنند.

امام مامور به واقع یا نتیجه

یک تحلیل هم این است که بگوییم سید الشهدا علم دارد به سر انجام کار و این مسیر و سرنوشت امام مامور به واقع نیست و مامور به واقع است و همه واقعه نشان دهنده حمایت از حضرت است.

جواب دیگر این است که عده ای گفته اند اساسا اهل بیت عصمت و طهارت در وظایف خطیر خودشان تابع شرایط  و رخدادها هستند، امام می‌بیند شرایط مردم از لحاظ سیاسی و علمی و فرهنگی و فساد این است و در مجموع برای امام تکلیف درست می کند که واقعه صفین و نهروان را رقم می زند، این گروه معتقدند حرکت های اصلی امام علیه السلام نسبت میان امام و خداوند متعال است و برنامه اقدامات اهل بیت نه تابع شرایط و تصمیمی خود امام بلکه تابع مشیت امام است که خود تابع مشیت الله است.

میزان علم و شناخت امام به وقائع آینده و شرائط سیاسی و فرهنگی جامعه

وی وجود علم الهی و گستره علم امام و میزان شناختی که امام حسین علیه السلام نسبت به وقایع آینده و شرایط و موقعیت ها دارد را مسئله مهم تحقیق برشمرد و ابراز داشت: مسئله دوم این است که چگونه به این مسئله بپردازیم.

دکتر سحانی در بیان سوالی به اهمیت پیش فرض علم این که کسی بگوید سید الشهدا نسبت به شرایط و اضاع و احوال با هر منبع علم آگاه است و پیش فرض مساله این است که هرچند اهل بیت مبتنی بر علم عمل می کنند پس علم علم موثر است . هرچند بر اساس عهد الهی و مشیت عمل می کنند اما امام امت فارغ از شرایط و حوادث و موقعیت ها نیست و این گونه نیست که امام نشسته است و بر اساس علم پیشینی مسیری را طی می کند،موقعیت ها در تکلیف موثر است و مشیت الهی نیز موثر است.

علم امام بر اساس من عند الله یا شرائط امت

می‌گوید یا امام علم ندارد یا اگر داشته باشد نباید این گونه حرکت کند، می‌گوید یا باید من عند الله باشد یا باید بر اساس شرایط امت عمل کند و جمع این دو ممکن نیست، اگرامام مامور به قضا و اراده الهی است دیگر نمی‌توان گفت امام باید با شرایط امت اسلامی و نامه ها و واکنش ها نسبت به بیعت داشته باشد، یا باید بگوییم عهد من الله و مشیت الهی است و یا شرایط شرایط روز است. یعنی امام یا به علم خود عمل می‌کند یا نمی‌کند.

امام به علم خودش در رفتارهای امامتی عمل می کند یا خیر، امام نسبت به مشیت و تقدیر الهی تسلیم شریط الهی است یا تابع موقعیت ها تصمیم می‌گیرد؟

برای تمام این پیش فرض ها می توان گواه های تاریخی متناظری را پیدا نمود.

شرائط مصالح امت

وی با بیان این که امام در شرایط مصالح امت را در نظر می گیرد خاطرنشان کرد هم اراده الهی و هم شرایط امت در حرکت سید الشهدا موثر است؛ سوال اصلی این است که آیا واقعه عاشورا را می‌توان به گونه ای ترسیم کرد که همه این پیش فرض ها در آن جای داشته باشد؟

از درون جامعه شیعی و مخالفان و موفقان علم امام گویا چنین است که جمع این پیش فرض ها ممکن نیست و گویا با حذف برخی از مولفه ها می‌توان فرض و تحلیلی را مطرح نمود.

می توان گفت که امام علم به واقع دارد و دقیقا می‌داند قرار است چه روی خواهد داد، و اهل بیت علیهم السلام بر اساس علمشان عمل می‌کردند و علم امام تنها با شریعت نیست و علم به سرنوشت امام و اداره امور نیز شامل می‌شود و اینگونه نیست که امام نشسته باشد و فقط بر اساس تحلیل ها به جمع بندی رسیده باشد.

حرکت امام بر اساس مشیت الله

هدایت حرکت امام در نقطه های تاریخی تحت تاثیر مشیت الله بوده اراده امام ارده خداست و نمی‌تواند اراده امام الهی بدون اراده خدا باشد و حضرت در جای جای واقعه عاشورا فرمودند من تابع مشیت خدا هستم.

این فرض که کسانی مانند مولف شهید جاوید یا مرحوم سید مرتضی در مقابل شبهه افکنان برای پاسخگویی به شبهات یک قدم عقب نشینی می کنند و با این پیش فرض همراه است که علم امام را نمی توان با موضع گیری امام در صحنه و مطابق با رابطه هماهنگ دانست.

مدیریت صحنه یا مشیت الله

اتفاقا علم امام موثر است و اراده الهی به عنوان عنصر راهبردی تعیین کننده موثر است در عین حال علم موثر به آینده و جود مشیت الهی در صحنه هیچ منافاتی ندارد که اما در مدیریت صحنه به گونه ای عمل کند که همه سنت های الهی و تکالیفی که بر عهده امام نهاده شده عمل شود.

موضع سید الشهدا در مقابل همه اینها بر اساس نظام و سنت های تکلیف و مسئولیتی است که در شریعت   بر اساس نظام و ابتلائی است که همه انسان ها باید داشه باشند و مردم زمان سید الشهدا مسئولیت و تعهد و تکلیف داشتند.

اساسا بسیاری از تلاش های که سعی می کنند این نهضت را موجه کنند، مجبور می شوند از علم امام صرفنظر کنند یا از روایات عهد صرفنظر کنند تلاقی ندارد.

وی با بیان این که خود صحنه ای که به عاشورا منتهی شد بهترین نمونه است، حضرت تمام علوم و تقدیرات و برنامه و نقشه الهی را در این نقطه تاریخی به بهترین شکل اجرا کردند و به تمام ملاحظات سیاسی و فرهنگی و … توجه داشته اند.

اجرای نقشه الهی

وی با تاکید بر اینکه امام معصوم است که می تواند چنین نقشه خدا را اجرا کند اگر ما معتقد به امامت الهی هستیم و می گوییم سرنوشت تاریخ را تنها امام معصوم می تواند رقم بزند و اگر قرار است نقشه خدا در تاریخ اجرا شود، اجرا کننده نقشه باید الهی باشد.

امام یک امت  و تاریخ و جهان باید بتواند میان گزینه های مختلف جمع کند و سید الشهدا در واقعه عاشورا جمع کرد.

اگر می‌خواهیم مسئله و دیدگاه ها را پیدا کنیم باید مولفه های مسئله را پیدا کنیم

در دیدگاه ها بببنیم هر کدام مبتنی بر چه یپش فرض و اصولی را ارائه می دهند و کدام موانع را قبول دارند و کدام را قبول ندارند.

تاثیر علم امام بر واقعه عاشورا

آیا علم امام و تاثیر آن  با همه مولفه ها در کنش و واکنش عاشورا موثر است یا نه؟

اگر کسی بتواند پاسخ دهد که بین علم امامان و حکومت سیاسی تکلیف محور هیچ منافاتی ندارد و امام در تمام سنت های تاریخی که در فرد و جامعه وجود دارد را رعایت می‌کند باید تاریخ اهل بیت را به خوبی بشناسد.

باید تاریخ اهل بیت را از نو دید و از نو نگاشت

شور شگفت انگیز اربعین حسینی

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ حسن صافی گلپایگانی در مدرسه تابستانه تاریخ که با موضوع «عاشورا و مسئله علم امام» و بررسی تاریخی کلامی آگاهی سیدالشهدا علیه‌السلام از واقعه عاشورا برگزار شد، ضمن فرا رسیدن ایام سوگواری سید الشهدا علیه السلام با بیان این که حرارت سوگواری اباعبدالله الحسین علیه السلام سال به سال با شکوه تر برگزار می گردد، اظهار داشت: افزایش شور شگفت انگیز اربعین حسینی در سالیان اخیر نشان دهنده جایگاه مستحکم مکتب حسینی در قلوب مومنین دارد.

علم امام از شرائط نهاد امامت

وی مسئله علم و دانش را یکی از شروط لازم و ضروری برای امام علیه السلام و نهاد امامت دانست و با بیان این که رهبر و امام جامعه باید از علم  و دانش برخوردار باشد، خاطرنشان کرد: این بحث را می توان از چند منظر مورد بررسی قرار داد؛ از جمله ضرورت وجود علم امام به عنوان خلیفه الله و سکان دار فرامین الهی که باید در مقام رهبری و هدایت برخودار از علم   به معرفت باشد.

بازشناسی ماهیت علم امام

وی بر اهمیت بازشناسی ماهیت علم امام علیه السلام اشاره نمود و با اینکه امام علیه السلام مقلد نیست  و علمش اکتسابی نیست، اذعان داشت: بحث علم غیب امام علیه السلام از مباحث مهم کلامی است که با ادله‌ی محکمی علمای علم کلام بدان توجه نموده اند.

لزوم پاسخگویی به شبهات علم امام

وی در ادامه به برخی از شبهات و سوالات پیرامونی علم امام علیه السلام اشاره و بحث علم امام حسین علیه السلام نسبت به شهادتشان را از محورهای اصلی این مباحث دانست و ابراز داشت: متاسفانه در برهه از تاریخ برخی از حوزویان با شبهه افکنی در میان آحاد مختلف جامعه مباحثی را در رابطه با علم غیب امام علیه السلام بیان نمودند و کتاب «شهید آگاه» آیت الله العظمی صافی (ره) پاسخی روشن برای این مباحث بود.

ظرفیت تاریخی کتاب شهید آگاه

وی به ظرفیت های تاریخی کتاب شهید آگاه در پاسخ به شبهات پیرامونی اشاره و در تبیین فرایندهای پاسخ های ارائه شده، خاطرنشان کرد: آیت الله صافی گلپایگانی در مقدمه کتاب شهید آگاه به صورت روشن بحث قیام امام علیه السلام رامبتنی بر مباحث کلامی و تاریخی بیان نموده است.

علم غیب امام از مباحث مهم کلامی و اعتقادی

وی توجه به بحث علم غیب امام را از مباحث مهم کلامی و اعتقادی و موثر در باورهای جامعه شیعی دانست و ابراز داشت: دشمنان اسلام به خوبی بر این موضوع واقف هستند که مسئله عاشورا مهمترین مسئله سرزندگی و موفقیت برگرفته از ایثار شیعیان به مسئله عاشورا بر می‌گردد و اگر عاشورا از شبعه گرفته شود، دچار تزلزل خواهد شد.

لزوم پاسخگویی به شبهات

وی با تاکید بر این که امروز بر جوانان و به ویژه طلاب جوان واجب است تا این مطالب را خوب بدانند و پاسخ های دقیق و روشنی برای آن داشته باشند، خاطرنشان کرد: در برهه ای از تاریخ، جو حاکم بر سرزمین های اسلامی به گونه ای بود که برخی از وعاظ و نویسندگان شیعی جرات پاسخ به شبهات و مسائل پیرامونی امامت را نداشتند؛ کسانی که وارد کار و زار پاسخ به شبهات می شدند، به شدت مورد تهمت و توهین و تحقیر قرار می گرفتند.

وی افزود: مرحوم  آیت الله صافی گلپایگانی (ره) با شجاعت و علاقه ای که به امام حسین علیه السلام داشتند، مصرانه و با قدم های استوار با عبور از هجمه ها در مسیر پاسخ به شبهات برداشتند؛ کتاب شهید آگاه نوشتاری ارزشمند در پاسخ به شبهات پیرامونی امام علیه السلام است.

وی در ادامه ضمن اشاره به فرازهایی از خطبه سید الشهدا علیه السلام در رابطه با سرزمین کربلا، به بخش های از زیارت عاشورا اشاره نمود و خاطرنشان کرد: امام علیه السلام در تمام منازل مسیر کربلا در رابطه با صحنه کربلا و مسیری که خدا مقدر نموده سخن به میان می آوردند.

وی با بیان این که درک محضر علما، اخلاق عملی و در مسیر درک بیشتر معارف الهی است، اظهار داشت: تک تک ما طلاب باید در سبک و سیره زندگانی خود، تمام اقدامات را خدایی تنظیم کنیم؛ آیت الله صافی ره شخصیتی بودند که حتی در سن ۹۴ سالگی از سنگر پاسخ به شبهات باز نماندند.

وی سرمایه جوانی را بهترین سرمایه انسان توصیف و با تاکید بر این که باید از این سرمایه بهترین استفاده را داشت، خاطرنشان کرد: امیدواریم با توجه به ظرفیت های شکل گرفته در مجموعه های حوزوی از جمله بنیاد بین المللی امامت، طلاب و اساتید، حداکثر استفاده را داشته باشند.

آیا مسلمانان صدر اسلام، واقعه غدیر را فراموش کردند؟

آیا آگاهی ائمه اطهار از کردار انسان ها، موجب شرک است؟